آيا خدايان ما را تبديل به يك معبود كرده است اين چيز عجيبى است" (سوره ص آيه 5) و يا در مورد معاد مى‌گفتند: أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أَفْتَرى‌ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ:" آيا هنگامى كه ما تبديل به استخوان پوسيده شديم بار ديگر به زندگى باز مى‌گرديم، گوينده اين سخن به خدا تهمت زده، يا مجنون است" (سجده- 10).

در حقيقت آنها هيچگونه دليلى بر نفى مبدء و معاد نداشتند و تنها جهل و بيخبرى ناشى از خرافات و عادت به مذهب نياكان سد راهشان بود.

و يا جهل به اسرار احكام.

جهل به مفهوم بعضى از آيات متشابه.

جهل به مفهوم حروف مقطعه.

و جهل به درسهاى عبرت‌انگيزى كه هدف نهايى ذكر تاريخ پيشينيان بوده است.

مجموع اين جهالتها و بيخبريها، آنها را وادار به انكار و تكذيب مى‌كرد.

در حالى كه هنوز تاويل و تفسير و واقعيت مسائل مجهول براى آنها روشن نشده بود" (وَ لَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ‌).

" تاويل" در اصل لغت به معنى بازگشت دادن چيزى است، و بنا بر اين هر كار يا سخنى به هدف نهايى برسد، مى‌گوئيم تاويل آن آمده است، به همين دليل بيان هدف اصلى يك اقدام، و يا تفسير واقعى يك سخن، و يا تفسير و نتيجه و پايان يك خواب، و يا تحقق يافتن واقعيت يك مطلب، همه اينها تاويل ناميده مى‌شود (در اين باره در جلد دوم صفحه 324 به طور مشروح سخن گفته‌ايم).

قرآن سپس اضافه مى‌كند كه اين روش نادرست، منحصر به مشركان عصر جاهليت نيست بلكه" اقوام گمراه گذشته نيز به همين گرفتارى مبتلا بودند، آنها نيز بدون اينكه تحقيق در شناخت واقعيتها بكنند و يا انتظار براى تحقق‌