و به تعبير فلسفى در اينجا دو خالق و دو علت در عرض يكديگر نيستند بلكه در طول يكديگرند، وجود دو علت تامه در عرض هم معنى ندارد، اما اگر طولى باشند هيچ مانعى نخواهد داشت، و از آنجا كه افعال ما لازمه مقدماتى است كه خدا به ما داده است، اين لوازم را مى‌توان به او نيز نسبت داد و هم به كسى كه افعال را انجام داده است.

اين سخن درست به آن مى‌ماند كه شخصى براى آزمودن كاركنان خود آنها را در كار خويش آزاد بگذارد و اختيار تمام به آنها بدهد و تمام مقدمات كار را فراهم سازد، بديهى است كارهايى كه آنها انجام مى‌دهند از يك نظر كار رئيس آنها محسوب مى‌شود ولى اين موضوع سلب آزادى و اختيار را از كارمندان نمى‌كند، بلكه آنها در برابر كار خويش مسئولند. در باره عقيده جبر و اختيار به خواست پروردگار مشروحا در ذيل آيات مناسب بحث خواهد شد. [1]

همانطور كه در بالا اشاره كرديم، كلمه" بديع" به معنى وجود آورنده چيزى بدون سابقه است، يعنى خداوند آسمان و زمين را بدون هيچ ماده و يا طرح و نقشه قبلى ايجاد كرده است.

در اينجا بعضى ايراد مى‌كنند كه چگونه ممكن است چيزى از عدم به وجود آيد ما در ذيل آيه 117 سوره بقره (جلد اول تفسير نمونه صفحه 300) مشروحا در پاسخ اين ايراد بحث كرده‌ايم و خلاصه آن اين است: اينكه مى‌گوئيم خداوند موجودات را از عدم به وجود آورد مفهومش اين نيست كه" عدم" ماده تشكيل دهنده موجودات جهان است، مثل اينكه مى‌گوئيم نجار، ميز را از چوب ساخته‌

[1] به كتاب" خدا را چگونه بشناسيم؟" فصل جبر و اختيار نيز مى‌توانيد مراجعه فرمائيد.