مدت رسيدگى كرده، حكم نهايى خود را به سرعت صادر مى‌كند، نه استيناف در آن هست، و نه تجديد نظر، و نه ماهها و سالها سرگردانى، همانطور كه در دادگاه رستاخيز نيز مى‌خوانيم: وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسابِ‌." خداوند حكم مى‌كند و حكم او رد و نقض نمى‌شود و حساب او سريع است" (سوره رعد- آيه 41).

4- مجازات و كيفرش بر خلاف مجازاتهاى دادگاههاى رسمى اين جهان، نخستين جرقه‌هايش در اعماق دل و جان افروخته مى‌شود، و از آنجا به بيرون سرايت مى‌كند، نخست روح انسان را مى‌آزارد، سپس آثارش در جسم، و چهره و دگرگون شدن خواب و خوراك او آشكار مى‌شود، همانطور كه در باره دادگاه قيامت نيز مى‌خوانيم: نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ،" آتش بر افروخته الهى كه از قلبها زبانه مى‌كشد"! (سوره همزه- آيه 6- 7).

5- اين دادگاه و جدان چندان نياز به ناظر و شهود ندارد، بلكه معلومات و آگاهيهاى خود انسان متهم را به عنوان" شهود" به نفع يا بر ضد او مى‌پذيرد! همانطور كه در دادگاه رستاخيز نيز ذرات وجود انسان حتى دست و پا و پوست تن او گواهان بر اعمال او هستند چنان كه مى‌فرمايد:

حَتَّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ‌:" چون به كنار آتش دوزخ بر سند گوش و چشم و پوست تن آنها بر ضد آنها گواهى مى‌دهد (سوره فصلت- آيه 20).

اين شباهت عجيب در ميان اين دو دادگاه نشانه ديگرى بر فطرى بودن مساله معاد است، زيرا چگونه مى‌توان باور كرد در وجود يك انسان كه قطره كوچكى از اين اقيانوس عظيم هستى است، چنان حساب و كتاب و دادگاه مرموز و اسرار آميزى وجود داشته باشد، اما در درون اين عالم بزرگ مطلقا حساب‌