نيست، اما هرگز وجود اين تفاوتها نبايد بهانه‌اى براى استثمار انسان به وسيله انسان گردد، همه بايد آزاد باشند كه نيروهاى خلاق خود را به كار گيرند و نبوغ خود را شكوفا سازند و از نتائج فعاليتهاى خود بى كم و كاست بهره گيرند، و در مورد نارساييها بايد آنها كه قدرت دارند براى بر طرف ساختن آن بكوشند.

و اما در مورد سؤال دوم كه چگونه ممكن است با وجود معين بودن روزى شعله جهاد و تلاش و كوشش را روشن نگاهداشت؟ اشتباه از اينجا پيدا شده كه گاه گمان كرده‌اند خداوند براى تلاش و كوشش انسان هيچ نقشى قائل نشده است.

درست است كه خداوند استعدادها را براى فعاليتهاى مختلف به طور متفاوت آفريده، و درست است كه عواملى بيرون از اراده انسان در مسير زندگى او مؤثر است، ولى با اينحال يكى از عوامل بنيادى را نيز تلاش و كوشش او قرار داده است و با بيان اصل‌ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‌ (نجم- 39) اين مطلب را روشن ساخته كه بهره انسان در زندگى ارتباط نزديكى با سعى و تلاش او دارد.

به هر حال نكته باريك و دقيق اينجاست كه انسانها همچون ظروف يك دستى نيستند كه در يك كارخانه ساخته مى‌شود، يك شكل، يك نواخت، يك اندازه، و با يك نوع فايده، و اگر چنين بود حتى يك روز هم نمى‌توانستند با هم زندگى كنند.

و نه مانند پيچ و مهره‌هاى يك ماشين هستند كه سازنده و مهندسش آن را تنظيم كرده و به طور اجبارى به كار خود ادامه دهند، بلكه هم آزادى اراده دارند، و هم مسئوليت و وظيفه، در عين تفاوت استعدادها و شايستگيها، و اين معجون خاصى است كه انسانش مى‌نامند، و خرده‌گيريها و ايرادها غالبا از عدم شناخت اين انسان سرچشمه مى‌گيرد.

كوتاه سخن اينكه خداوند هيچ انسانى را بر انسانهاى ديگر در تمام جهات‌