حج منافات ندارد بلكه طبق روايات اسلامى يكى از فلسفه آن را تشكيل مى‌دهد چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند، و زمينه‌هاى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به گونه‌اى فراهم سازند كه نه منافعشان به جيب دشمنانشان بريزد، و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، كه اين دنيا پرستى نيست، عين عبادت است و جهاد.

و لذا در همان روايت" هشام بن حكم" از" امام صادق" ع ضمن بيان فلسفه‌هاى حج صريحا به اين موضوع اشاره شده بود كه يكى از اهداف حج، تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادى است.

و در حديث ديگرى از همان امام ع در تفسير آيه" لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ‌" (بقره- 198) مى‌خوانيم كه فرمود: منظور از اين آيه كسب روزى است‌

فاذا احل الرجل من احرامه و قضى فليشتر ليبع فى الموسم:

" هنگامى كه انسان از احرام بيرون آيد و مناسك حج را بجا آورد در همان موسم حج خريد و فروش كند (و اين موضوع نه تنها گناه ندارد بلكه داراى ثواب است) [1] همين معنى در ذيل حديثى كه از" امام على بن موسى الرضا" ع بطور مشروح در بيان فلسفه‌هاى حج وارد شده است آمده و در پايان آن مى‌فرمايد:

لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ‌ [2] اشاره به اينكه آيه" لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ‌" هم منافع معنوى را شامل مى‌شود و هم منافع مادى را كه از يك نظر همه معنوى است.

كوتاه سخن اينكه اين عبادت بزرگ اگر بطور صحيح و كامل مورد بهره- بردارى قرار گيرد و زوار خانه خدا در آن ايام كه در آن سرزمين مقدس حضور

[1] تفسير عياشى طبق نقل تفسير الميزان جلد 2 صفحه 86.

[2] بحار الانوار جلد 99 صفحه 32.