و در سايه آن ساير عبادات و اعمال صالح و ويژگيهاى يك جامعه با ايمان و پيشرفته فراهم است‌ [1] بايد توجه داشت كه" مكنا" از ماده" تمكين"، و" تمكين" به معنى فراهم ساختن وسائل و ابزار كار است، اعم از آلات و ادوات لازم يا علم و آگاهى كافى و توان و نيروى جسمى و فكرى.

" معروف" به معنى كارهاى خوب و حق است، و منكر به معنى زشت و باطل، چرا كه اولى براى هر انسان پاكسرشتى شناخته شده، و دومى ناشناس است، و به تعبير ديگر اولى هماهنگ با فطرت انسانى است و دومى ناهماهنگ.

و در پايان آيه مى‌فرمايد:" و پايان همه كارها از آن خدا است" (وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ).

يعنى همانگونه كه آغاز هر قدرت و پيروزى از ناحيه خدا مى‌باشد سرانجام نيز تمام اين‌ها به او باز مى‌گردد كه" إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ‌".

نكته‌ها:

1- فلسفه تشريع جهاد

گر چه در گذشته پيرامون اين مساله مهم بحث بسيار كرده‌ايم‌ [2] ولى با توجه به اينكه احتمالا آيات مورد بحث، نخستين آياتى است كه اجازه جهاد را براى مسلمانان صادر كرده است، و محتواى آن اشاره‌اى به فلسفه اين حكم دارد،

[1] پيرامون اهميت امر به معروف و نهى از منكر، و ساير مسائل مربوط به اين دو وظيفه اسلامى، و همچنين پاسخ سؤالاتى كه در اين زمينه مى‌شود مشروحا در جلد سوم صفحه 34 تا صفحه 42 (ذيل آيه 104 سوره آل عمران) بحث كرده‌ايم.

[2] در باره فلسفه جهاد در جلد دوم صفحه 14 به بعد (ذيل آيه 193 سوره بقره) بحث كرده‌ايم.