همه علوم و دانشها كرده كه تمام دانشهاى ياد شده و غير آن در اين دعوت كلى جمع است، به علاوه گاهگاهى به تناسب بحثهاى توحيدى و تربيتى، پرده از روى قسمتهاى حساسى از علوم و دانشها برداشته است، ولى با اين حال آنچه قرآن به خاطر آن نازل شده و هدف اصلى و نهايى قرآن را تشكيل مى‌دهد، همان مساله انسانسازى است، و در اين زمينه چيزى را فروگذار نكرده است.

گاهى انگشت روى جزئيات اين مسائل گذارده و تمام ريزه‌كاريها را بيان مى‌كند (مانند احكام نوشتن قراردادهاى تجارتى و اسناد بدهكارى كه در طولانى‌ترين آيه قرآن يعنى آيه 282 سوره بقره طى 18 حكم! بيان شده است) [1] و گاهى مسائل حياتى انسان را به صورتهاى كلى و كلى‌تر مطرح مى‌كند، مانند آيه‌اى كه به دنبال بحث، تفسير آن فرا مى‌رسد إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‌ وَ يَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ‌:

" خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزديكان مى‌دهد و شما را از هر گونه زشتى و منكر و ستم، نهى مى‌كند".

وسعت اين مفاهيم مانند وسعت مفهوم" وفاى به عهد" در آيه" إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلًا- اسراء آيه 34" و" وفاى به عقد" در آيه‌ أَوْفُوا بِالْعُقُودِ (مائده آيه 1) و" لزوم اداء حق جهاد" در آيه" وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ‌" (حج آيه 78) و" اقامه قسط و عدل" در آيه" لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ" (حديد آيه 25) و" توجه به نظم در تمام زمينه‌ها" در آيه‌ وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِيزانَ‌ (سوره الرحمن 7- 8- 9) و" خوددارى از هر گونه فساد در روى زمين" در آيه" وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها (اعراف آيه 85) و" دعوت به تدبر و تفكر

[1] به تفسير نمونه جلد 2 صفحه 283 به بعد مراجعه فرمائيد.