و ديگر ضعف روحيه و فقدان شخصيت و شهامت كافى براى رويارويى با حوادث سخت.

- بدون شك نفاق و منافق، مخصوص عصر پيامبر ص نبوده است و در هر جامعه‌اى اين برنامه و گروه وجود دارند، منتها بايد بر اساس معيارهاى حساب شده‌اى كه قرآن براى آنها بدست مى‌دهد شناسايى شوند، تا نتوانند زيان و يا خطرى ايجاد كنند، در آيات گذشته و همچنين سوره منافقين و روايات اسلامى نشانه‌هاى مختلفى براى آنها ذكر شده است از جمله:

1- هياهوى بسيار و ادعاهاى بزرگ، و خلاصه گفتار زياد و عمل كم و ناهماهنگ.

2- در هر محيطى رنگ آن محيط را گرفتن و با هر جمعيتى مطابق مذاق آنان حرف زدن، با مؤمنان" آمنا" گفتن و با مخالفان" إِنَّا مَعَكُمْ‌"! 3- حساب خود را از مردم جدا كردن، و تشكيل انجمنهاى سرى، و مرموز دادن با نقشه‌هاى حساب شده.

4- خدعه و نيرنگ و فريب و دروغ و تملق و چاپلوسى، پيمان شكنى و خيانت.

5- خود برتربينى، و مردم را ناآگاه، سفيه و ابله قلمداد كردن و خود را عاقل و هوشيار دانستن.

خلاصه دوگانگى شخصيت و تضاد برون و درون كه صفت بارز منافقان است پديده‌هاى گوناگونى در عمل و گفتار و رفتار فردى و اجتماعى آنها دارد كه به خوبى مى‌توان آن را شناخت.

چه تعبير زيبايى دارد قرآن در آياتى كه خوانديم مى‌گويد: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ‌:" آنها دلهاى بيمار دارند" چه بيمارى از دوگانگى ظاهر و باطن بدتر؟ و چه بيمارى از خود برتربينى و يا نداشتن شهامت براى رويارويى با حوادث دردناكتر؟