گرفته بود مى‌زدايد.

3-" و كتاب و حكمت به شما مى‌آموزد" (وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ).

گرچه" تعليم" بطور طبيعى مقدم بر" تربيت" است، اما همانگونه كه سابقا هم اشاره كرديم قرآن مجيد براى اثبات اين حقيقت كه هدف نهايى" تربيت" است غالبا آن را مقدم بر تعليم آورده است:

فرق ميان" كتاب" و" حكمت"، ممكن است از اين نظر باشد كه كتاب اشاره به آيات قرآن و وحى الهى است كه به صورت اعجاز بر پيامبر ص نازل شده، ولى حكمت سخنان پيامبر ص و تعليمات او است كه سنت نام دارد.

و نيز ممكن است" كتاب" اشاره به اصل دستورات باشد و حكمت اشاره به" اسرار، فلسفه‌ها، علل و نتائج" آن باشد.

بعضى از مفسران نيز احتمال داده‌اند كه" حكمت" اشاره به حالت و ملكه‌اى باشد كه از تعليمات كتاب حاصل مى‌شود، و با داشتن آن انسان مى‌تواند هر كار را بجاى خود انجام دهد [1] نويسنده تفسير" المنار" بعد از ذكر تفسير نخست (منظور از حكمت" سنت" است) آن را نادرست مى‌شمرد، و به آيه 39 سوره اسراء ذلِكَ مِمَّا أَوْحى‌ إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ (اينها از امورى است كه پروردگارت از حكمت به تو وحى فرستاده) استدلال مى‌كند.

ولى به عقيده ما پاسخ اين ايراد روشن است زيرا حكمت، معنى وسيعى دارد و ممكن است به آيات قرآن و اسرارى كه از اين طريق بر پيامبر ص نازل شده اطلاق گردد، ولى آنجا كه" حكمت" در برابر" كتاب" (قرآن) قرار مى‌گيرد (مانند آيه مورد بحث و آيات مشابه آن) مسلما منظور از آن غير از كتاب است و آن چيزى جز" سنت" نخواهد بود.

[1] تفسير فى ظلال جلد اول صفحه اول.