توكل است.

[فقط اراده و مشيت خداوند جارى است و توكل و واگذارى امور به او جايى براى سرور يا غم نمى‌گذارد]

از همين جا معلوم مى‌شود كه جمله‌(وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) گفتارى مستانف و تازه و غير مربوط بما قبل نيست، بلكه جمله‌اى است معطوف بما قبل و متمم آن، و معناى آن و ما قبلش اين است كه ولايت و اختيار امر ما با خداست، و ما به او ايمان داريم، و لازمه اين ايمان اين است كه بر او توكل كرده امر خود را به او واگذار كنيم، بدون اينكه در دل، حسنه و موفقيت در جنگ را بر مصيبت و شكست خوردن ترجيح داده آن را اختيار كنيم. بنا بر اين، اگر خداوند حسنه را روزى ما كرد منتى بر ما نهاده، و اگر مصيبت را اختيار كرد مشيت و اختيارش بدان تعلق گرفته، و ملامت و سرزنشى بر ما نيست، و خود ما هم هيچ ناراحت و اندوهگين نمى‌شويم.

و چگونه غير اين باشيم، و حال آنكه خودش فرموده:(ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى‌ ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ)[1] و نيز فرموده:(ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ)[2] و نيز فرموده:(ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا)[3] و نيز فرموده:(وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ)[4] و نيز فرموده:(فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ)[5].

و اين آيات بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد همه متضمن اصول اين حقيقتند كه آيه مورد بحث در مقام پاسخ به منافقين، متعرض آن است، و آن حقيقت، حقيقت ولايت خداى سبحان است، و اينكه احدى غير از خدا هيچگونه ولايت و اختيارى ندارد.

آرى، اگر انسان براستى به اين حقيقت ايمان داشته و مقام پروردگار خود را بشناسد قهرا بر پروردگار خود توكل مى‌جويد، و حقيقت مشيت و اختيار را به او واگذار مى‌كند، و ديگر

[1] هيچ مصيبتى به زمين يا به نفوس شما نرسد مگر پيش از آنكه خلقش كنيم در نامه‌اى بوده، كه اين براى خدا آسان است تا براى آنچه از دستتان رفته غم نخوريد و از آنچه بدستتان آمده خوشحال نشويد، كه خدا خودپسندان فخرفروش را دوست ندارد. سوره حديد آيه 23

[2] هيچ مصيبتى نمى‌رسد مگر به اذن خدا و كسى كه به خدا ايمان آورد خدا دلش را هدايت مى‌كند. سوره تغابن آيه 11

[3] و اين بدان جهت است كه خدا صاحب اختيار كسانى است كه ايمان آورده‌اند. سوره محمد آيه 11

[4] و خداست صاحب اختيار مؤمنان. سوره آل عمران آيه 68

[5] پس خدا تنها اوست صاحب اختيار. سوره شورى آيه 9