و خداى تعالى هم شرط نكرده بود كه پشت به دشمن كردن وقتى حرام است كه از ترس و يا به منظور تنها گذاشتن پيغمبر و دين باشد، و گر نه حرام نيست، و نيز اين قانون كلى را بصورت فرار از جهت اضطراب استثناء نكرده، و در استثناءش يعنى جمله‌(إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلى‌ فِئَةٍ) جز دو حيله جنگى را استثناء نكرده كه آنهم در حقيقت فرار از جنگ نيست.

و در عهدى هم كه در آيه‌(وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلًا)[1] از آنان حكايت كرده هيچ نوع استثنايى ديده نمى‌شود.

[مراد از انزال «سكينت» بر رسول 6 و مؤمنين‌]

و اما اينكه بعنوان شاهد گفتار خود گفت: اضطراب، منحصر در مسلمانان نبود، بلكه رسول خدا 6 هم مضطرب گرديد و بر اين معنا استدلال كرد به جمله‌(ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى‌ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ) چون از كلمه ثم برمى‌آيد كه نزول سكينت بعد از عقب‌نشينى بوده، و لازمه اين بعديت زمانى اين است كه آن حضرت هم مضطرب شده باشد، هر چند اضطراب آن جناب از باب اندوه و تاسف بوده، چون در حق او تصور نمى‌شود كه ترس، ثبات و شجاعتش را متزلزل كند[2].

بايد ديد اين اندوه و تاسفى كه وى براى آن حضرت تصور كرده تاسف بر چه بوده؟ اگر تاسف بر اين بوده كه چرا خداوند مسلمانان را بخاطر عجبشان به چنين فتنه و گرفتارى مبتلا نمود، و خلاصه اگر تاسفى بوده كه خدا آن را دوست نمى‌داشته، اين با مقام مقدس آن حضرت نمى‌سازد، چون خداى تعالى با فرستادن كتاب بسوى او، و تعليمش از علم خود او را مؤدب و تربيت كرده، و در باره‌اش امثال آيه‌(لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ‌ءٌ)[3] و(سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى‌)[4] را نازل كرده است.

در روايات راجع به داستان حنين هم ندارد كه آن حضرت قدم از قدم برداشته و عقب نشينى كرده باشد، و يا از آنچه بر سر مسلمين آمده و خوار و فرارى شده‌اند مضطرب گشته باشد.

و اگر اين حزن و تاسف بر مسلمين بخاطر اين بوده كه چرا بغير خدا اعتماد كرده‌اند، و چرا به اسباب ظاهرى كه سرابى بيش نيست دل بسته‌اند، و از توكل بر خداى سبحان غفلت ورزيده‌اند تا خدا اين چنين به خطا كارى و فرار از جنگ مبتلايشان كند، چون آن جناب رأفت و رحمت خاصى به مؤمنين داشته، البته اين تاسف، محبوب خداست نه مكروه او، و خود پروردگار

[1] سوره احزاب آيه 15

[2] تفسير المنار ج 10 ص 265

[3] در اين باره تو را هيچ اختيارى نيست. سوره آل عمران آيه 128

[4] بزودى برايت مى‌خوانيم تا فراموش نكنى. سوره اعلى آيه 6