و از اين اقتضاى مقامى كه گفتيم برمى‌آيد كه منظور از جمله‌(وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ) خشيت دينى است كه همان عبادت است، نه خشيت و ترس طبيعى و غريزى، چه اين نوع ترس را همه دارند، مگر اولياى مقربين مانند انبياء كه قرآن در باره‌شان فرموده:(الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ)[1].

[وجه تعبير از عبادت به خشية و اشاره به وجود ملازمه بين عبادت و ترس‌]

و وجه اينكه از عبادت، كنايه آورد به خشيت خدا، اين است كه از ميان علل و موجبات معبود گرفتن، دو چيز از همه معروفتر است، يكى ترس از غضب معبود و ديگرى اميد به رحمتش، و اميد به رحمت هم برگشتش باز به ترس از انقطاع آن است، كه آن نيز سخط معبود است، پس كسى كه خدا و يا بتى را مى‌پرستد يا ترس از غضب او را به پرستش وادار كرده، و يا ترس از زوال نعمت و رحمت. بنا بر اين، عبادت در حقيقت همان ترس است، و مصداقى است براى ترس كه آن را مجسم مى‌سازد، و ميان آن دو ملازمه هست، اين بود وجه كنايه مزبور، پس معناى آيه اين مى‌شود- و خدا داناتر است- و غير از خدا احدى از آلهه را نپرستد.

(فَعَسى‌ أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ) يعنى آن كسانى كه به خدا و روز جزا ايمان آورده و احدى را غير از خدا نپرستيدند در حقشان اميد مى‌رود كه از هدايت يافتگان باشند. و اين اميد قائم به نفس آنان و يا عموم مخاطبين به آيه است، نه اينكه قائم به خدا باشد، چون اميد در باره خدا محال است، زيرا كسى ممكن است اميدوار شود كه نسبت به آن مطلوب مورد اميدش جاهل باشد، و نداند آيا تحقق پيدا مى‌كند يا نه، و جهل در خداى تعالى راه ندارد.

و اگر اهتداء و راه يافتگى را بطور اميدوارى نويد داد نه بطور قطع- با اينكه كسى كه حقيقتا به خدا و روز جزا ايمان داشته باشد، و اعمال عبادى‌اش را انجام دهد، بايد بطور قطع و حقيقت راه يافته باشد نه بطور احتمال و اميد- براى اين است كه يك بار و دو بار اهتداء و راه يافتن باعث نمى‌شود كه انسان از راه يافتگان بشمار برود، و اين صفت برايش لازم و مستقر گردد، آرى يك بار و دو بار متصف به صفتى شدن غير از اتصاف دائمى به آن است، ممكن است اهتداء براى انسان حاصل بشود ولى از مهتدين بشمار نيايد، پس صحيح است بگوئيم: اميد است كه از مهتدين شود .

از آيه استفاده شد كه تعمير مساجد، حق و جايز براى غير مسلمان نيست، اما مشركين بخاطر شرك و ايمان نداشتنشان به خدا و روز جزا، و اما اهل كتاب بخاطر اينكه قرآن ايمانشان‌

[1] كسانى كه رسالتهاى خدا را ابلاغ نموده و از او مى‌ترسند، و از احدى جز خداوند نمى‌هراسند.

سوره احزاب آيه 39