مسجد برويد و نيز از آن جمله است كه خدا را به خلوص اطاعت كنيد و در عبادت بت‌ها را شريك او مگيريد [1].

اين وجوه و معانى صرف نظر از اينكه آيه شريفه از آن انصراف دارد وجوهى نيست كه بتوان آيه را به آن حمل نمود، زيرا سه وجه اول آن با وضعى كه مسلمين در موقع نزول اين آيه داشتند نمى‌سازد، براى اين كه اين سوره در مكه نازل شده و آن روز كعبه قبله مسلمين نبوده و مسلمانان مساجد مختلف و متعددى نداشتند. وجه آخرى هم گر چه با معنايى كه ما ذكر كرديم نزديك است، ولى اخلاصى را كه از آيه استفاده مى‌شود آن طور كه بايد بيان نمى‌كند و در حقيقت معناى آيه مورد بحث نيست، بلكه معناى آيه‌(وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ) است.

[معناى جمله:(كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ)]

(كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ فَرِيقاً هَدى‌ وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ ...) در معناى اين جمله و كيفيت ارتباطش به ما قبل چند احتمال است: احتمال اول كه سياق كلام هم ظهور در آن دارد اين است كه جمله‌(فَرِيقاً هَدى‌ وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ) حال از فاعل تعودون باشد، و همين حال وجه مشتركى باشد كه بازگشت را شبيه به ابتداى خلقت نموده و معنايش اين باشد كه شما در قيامت مانند آن روزى كه خداى‌تان آفريد دو گروه خواهيد بود ، نظير آيه‌(وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى‌ كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ)[2] كه حشر انفرادى مردم را در قيامت به خلقت انفرادى آنان تشبيه مى‌كند.

اين است آن معنايى كه از ظاهر سياق استفاده مى‌شود، و اما آنچه را كه ديگران احتمالش را داده و گفته‌اند جمله‌(فَرِيقاً هَدى‌ ...) حال از خصوص عامل خودش است و وجه شباهت عود به بدء چيز ديگرى است كه در كلام ذكر نشده، و آن به گفته بعضى، تنها بودن در خلقت و حشر و به گفته بعضى ديگر اين است كه هم خلقت نخستين آنان از خاك بوده و هم حشرشان از خاك خواهد بود ، و به گفته بعضى ديگر اين است كه خلقت دوم آنان براى خدا با خلقت بار اولشان فرقى نداشته و خداوند به هر دو قادر است . وجوهى است كه دلالت آيه بر آنها بسيار بعيد است. و ثانيا حذف كردن وجه شباهت با اينكه ذكر آن لازم است، و در عوض ذكر كردن چيزى كه مورد حاجت نيست جز خلط و اشتباه فايده‌اى ندارد.

توضيح بيشتر اين اشكال به زودى خواهد آمد.

[1] مجمع البيان ج 4 ص 411 و تفسير ابو الفتوح رازى ج 2 ص 384

[2] و محققا شما يكا يك( براى حساب) به سوى ما باز آييد بدان گونه كه اول شما را بيافريديم.

سوره انعام آيه 94