و به تمام معنا علم به چيزى پيدا كنيم كه تمامى موجودات وابسته به آن يعنى به سراپاى عالم وجود و اسرار آن واقف شويم، و اين معنا براى ما كه خود مخلوقى هستيم محدود، دست نمى‌دهد، و همچنين براى غير ما از موجودات ديگر.

تنها خداوند واحد قهار است كه نزد اوست كليد غيب‌هايى كه جز او كسى را از آن علم و اطلاعى نيست چنان كه آيه‌(وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)[1]. دلالت بر اين معنا دارد، يعنى دلالت مى‌كند بر اينكه طبع آدمى جهل و نادانى است و از علم جز مقدار محدودى روزيش نداده‌اند. و همچنين آيه‌(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ).[2] و اين مضمون همان مضمونى است كه امام (ع) در جواب سؤال از علت محجوب بودن خداوند از خلق، آن را بكار برده و فرموده: چون كه خداوند خلقت بشر را بر مبناى جهل بنا نهاده، و همچنين آيه‌(وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ)[3]. چه اين آيه نيز دلالت دارد بر اينكه علم تماميش از آن خداست و اگر انسان به چيزى علم و احاطه پيدا مى‌كند به مشيت و خواست خداوند است. و نيز آيه‌(وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا)[4] كه دلالت دارد بر اينكه در عالم علمى است بى‌كران كه از آن دريا جز قطره‌اى و از آن خروار جز مشتى به آدميان نداده‌اند. بنا بر اين حقيقت امر اين است كه حقيقت علم جز در نزد خداوند سبحان يافت نمى‌شود. و از آيات بسيارى نيز استفاده مى‌شود كه روز قيامت روزى است كه هر چيزى به حقيقت و واقعيتش جلوه مى‌كند، بنا بر اين در آن روز هيچ گفتارى هم نيست مگر اينكه حق و حقيقت باشد، از آن جمله است آيه‌(لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً، ذلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ)[5].

[حقيقت علم جز در نزد خداى سبحان يافت نمى‌شود و ما كه مخلوقيم و محدود، به حقيقت علم راه نداريم‌]

بنا بر اين جوابى هم كه در آيه مورد بحث در روز قيامت، انبياء (ع) در پاسخ‌(ما ذا أُجِبْتُمْ) داده، مى‌گويند:(لا عِلْمَ لَنا إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ) جوابى است كه علم‌

[1] و خدا ميداند و شما نمى‌دانيد. سوره بقره آيه 217.

[2] و بدرستى هيچ چيزى نيست مگر اينكه نزد ما خزينه‌هاى آن است و ما آن را جز به مقدار محدود و معلومى نازل نمى‌كنيم. سوره حجر آيه 21.

[3] و احاطه پيدا نمى‌كند به چيزى از علم خداوند مگر به همان مقدارى كه مشيت او تعلق گرفته باشد. سوره بقره آيه 255.

[4] و از علم جز اندكى داده نشده‌ايد. سوره اسراء آيه 86.

[5] و سخنى نمى‌گويند مگر كسى كه رحمان اذنش داده باشد و صواب گويد، آرى آن روز روز حق و صواب است. سوره نبا آيه 40.