همانطور ممكن است براى افراد ديگرى اين توفيق بطور مستمر و يا زمانى طولانى دست دهد و چه بسا اشخاصى از اهل زهد كه ما خود ديده‌ايم كارشان به جايى رسيده كه نسبت به لذائذ مادى و مشتهيات فانى دنياى فانى زهد ورزيده و جز رياضت دادن به نفس و اشتغال به سلوك طريق باطن هم ديگرى ندارند. و نيز جاى شك نيست كه اين اشتغال به نفس كار تازه و از من درآورى‌هاى عصر ما نيست، زيرا ادله نقليه و همچنين اعتبارات عقلى دلالت دارند بر اينكه اين عمل از سنن بشريت است، و از دير زمانى در ميان افراد بشر رواج داشته، و هر چه ما به عقب برگرديم و تاريخ بشريت را و رق بزنيم باز مساله رياضت به چشم مى‌خورد، و مى‌فهميم مثل اينكه همانطور كه گفتيم اين عمل از سنن لازمه انسانيت بوده است، حتى در قديمى‌ترين عهدى كه بنا بر عقيده ما، انسان در زمين مسكن گرفته در بين افراد بشر رائج بوده است.

[4- اشتغال به معرفت نفس و تحصيل آثار عجيب آن از قديم ترين اعصار جزء كارهاى ارزشمند بوده است‌]

4- بحث از حال امم و دقت در باره سنن و آداب و تجزيه و تحليل در عقايد و رفتار آنان اين معنا را بدست مى‌دهد كه اشتغال به معرفت نفس بمنظور حصول آثار عجيب آن با همه اختلافى كه در طرق آن هست، امرى بوده كه در بين همه امم رواج داشته، بلكه نه تنها رواج داشته بلكه جزو كارهاى نفيس و پر ارزشى به شمار مى‌رفته كه از قديم‌ترين اعصار آن را به گرانترين قيمت و صرف نفيس‌ترين اوقات تحصيل مى‌كرده‌اند.

يكى از شواهدش اين است كه در اقوام وحشى و ساكنين كناره‌هاى معموره مانند آفريقا و امثال آن در همين عصر حاضر رسوم و بقايايى از اساطير ساحران و جادوگران يافت مى‌شود، و كسانى به چشم مى‌خورند كه معتقدند به اينكه اين اساطير صد در صد صحيح و كاملا داراى حقيقت است.

و اين مطلب را نه تنها از تاريخ بشرى مى‌توان فهميد بلكه اعتبار عقلى و دقت در آنچه از مذاهب و اديان قديمى كه فعلا در دسترس ما است نيز اين معنا را ثابت مى‌كند، به اين معنا كه اگر ما در ملل و اديان متداول مانند برهمنى و بودايى و ستاره‌پرستى و مانيگرى و مجوسيگرى و يهودى‌گرى و مسيحيت و اسلام دقتى بعمل آوريم، و در همه آنها سيرى بكنيم خواهيم ديد كه براى اين امر مهم يعنى بدست آوردن معرفت نفس و تحصيل آثار آن نهضت‌هاى عميق و ريشه‌دار در همه اين ملل بوده است، و لو اينكه اين رغبت و نهضت به يك صورت نبوده، بلكه از جهت اوصاف و كيفيت تلقين و تقويم مختلف بوده‌اند، الا اينكه همه آنها دعوت تزكيه نفس را داشته‌اند. مثلا برهمانيت كه مذهب هند قديم بوده گو اينكه در توحيد و نبوت با اديان صاحب كتاب مخالف است ليكن همين كيش همه مردم- و مخصوصا خود براهمه- را دعوت به‌