معرفى ننموده چنان كه در سوره انعام فرموده:(وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ)[1] و در سوره نجم فرموده:(ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ)[2] غوطه‌اى در درياى حقايق بزنيم الا اينكه اعتبار صحيح و بحث زياد و تدبر كافى ما را به تصديق كليات اين معنا بطور اجمال وادار مى‌سازد اگر چه به تفصيل آن احاطه پيدا نكنيم، (و خداوند هدايت كننده است).

اين بود توضيح در باره نكته‌اى كه آيه مورد بحث اشاره به آن نموده است، و گويا ما در اين توضيح از حد اختصار تجاوز نموديم، بنا بر اين به همان مقدار كه بيان شد قناعت نموده، بر سر اصل مطلب رفته و مى‌گوييم:

[احتمالات ديگرى كه در معناى آيه شريفه:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ ...) مى‌رود.]

ممكن هم هست آيه را به خطاب اجتماعى حمل نموده و گفت كه روى سخن در جمله‌(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) مجتمع مؤمنين است، و در نتيجه مراد از اينكه فرمود:(عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ) اصلاح وضع اجتماعى جامعه اسلامى و مهتدى به هدايت الهيه دين شدن و معارف دينيه و عمل صالح و شعائر عامه اسلاميه را حفظ كردن است، چنان كه فرمود:(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا)[3] و ما در تفسير آن بيان كرديم كه مراد از اين اعتصام دسته جمعى، همان اخذ به كتاب و سنت است، و نيز بنا بر اين حمل، مراد از(لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ) همانطور كه گفتيم اين است كه جامعه مسلمين ايمن است از اضرار مجتمعات گمراه و غير مسلمان، بنا بر اين لازم نيست مسلمين خود را به تعب انداخته و بيش از حد متعارف در انتشار و تبليغ اسلام جديت بخرج دهند، و يا مراد اين است كه جائز نيست مسلمين از ديدن اينكه مجتمعات گمراه بشرى همه در شهوات و تمتع از مزاياى زندگى باطل خود فرو رفته‌اند نسبت به هدايت دينى خود دلسرد گردند، زيرا مرجع همه‌شان بسوى خداست و بزودى خداى تعالى آنان را به آنچه كه كرده و مى‌كنند خبر مى‌دهد.

بنا بر اين احتمال، آيه شريفه مورد بحث جارى مجراى آيه:(لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ. مَتاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ)[4] و همچنين آيه:

[1] و نيست زندگى دنيا و كارهايى كه بمنظور رونق دادن آن انجام مى‌شود مگر بازيچه‌اى بيهوده و سرگرمى و غفلت از وظايف اساسى. سوره انعام آيه 32.

[2] اين است مقدار رسايى دانش ايشان. سوره نجم آيه 30.

[3] همگى تمسك جوييد به قرآن كه ريسمان خداست براى نجات از غرق و هلاكت، و متفرق نشويد. سوره آل عمران آيه 103.

[4] اى محمد فريب ندهد تو را( غرض ساير مردمند) تصرفاتى كه كفار آزادانه در شهرها مى‌كنند، و خداوند آنان راى به كيفر گناهانشان عذاب نمى‌كند، چه اين متاع دنيا متاعى است اندك، بعد از اين تمتعات، جايگاه‌شان در جهنم خواهد بود و چه قرارگاه بدى است. سوره آل عمران آيه 197.