ما قبل است و آيه‌اى است مستقل كه مى‌خواهد بفهماند خداى سبحان از ايمان طائفه‌اى از مؤمنين به خاطر ايمان طائفه‌اى ديگر بى نياز شده است.

ليكن اينطور نيست و دقت در اين آيه و آيات قبل از آن اين احتمال را دفع مى‌كند.

براى اينكه بنا بر اين احتمال آيه شريفه مى‌خواهد از قدرت خداى سبحان بر پرستيده شدنش در زمين خبر دهد و بفرمايد خدا مى‌تواند وضعى و مردمى پيش بياورد كه همواره در زمين پرستش شود، اگر مردم موجود، او را پرستيدند كه هيچ و اگر نپرستيدند اقوامى ديگر پديد مى‌آورد كه ملازم دين او باشند و از دين او مرتد نشوند و خلاصه كلام آيه شريفه همان را بگويد كه آيات زير مى‌گويد، توجه بفرمائيد:(فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَكَّلْنا بِها قَوْماً لَيْسُوا بِها بِكافِرِينَ)[1]،(وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ)[2]،(إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ)[3].

و چنين مقامى بيش از آنچه در آيات مذكور آمده كه همان اصل غرض و غرض اصلى است اقتضا ندارد، تنها بايد اين را بگويد كه اگر شما از دين خدا بر گرديد قومى ديگر مى‌آيند كه از دين بر نگردند و اما اينكه قومى كه مى‌آيند مردمى هستند كه خدا را دوست مى‌دارند و خدا ايشان را دوست مى‌دارد و مردمى هستند كه در برابر مؤمنين خوار و متواضع و در برابر كفار شكست‌ناپذيرند و ... مقام اقتضا بر شمردن اين اوصاف را نداشت، چون زائد بر اصل غرض است و مسلما اگر در آيه مورد بحث متعرض آنها شده، نكته و غرض زائدى در بين بوده است.

[بيان ارتباط آيه:(مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ ...) با آيات قبل‌]

و از جهت ديگر مى‌بينيم اوصافى كه در آيه شريفه آمده بى ارتباط با مضمون آيات قبل يعنى دوستى با يهود و نصارا نيست، چون دوست گرفتن آنان و نگرفتن مؤمنين بى ارتباط با علاقه قلبى با آنان نيست حتما دوستدار آنان علاقه قلبى به آنان دارد و چگونه ممكن است قلبى كه اين چنين شيفته دشمنان خدا است محبت خدا را در خود جاى دهد با اينكه خداى خالق دلها فرموده:(ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ)[4].

و از لوازم اين دوستى يكى اين است كه مؤمن در برابر اين كفار ذليل گردد و كفار بر

[1] اگر اينها به دين خدا كفر بورزند قومى را موكل بر اين دين كرده‌ايم كه هرگز به آن كافر نخواهند شد. سوره انعام، آيه 89 .

[2] و كسى كه كفر مى‌ورزد بداند كه خدا از همه عالميان بى نياز است. سوره آل عمران، آيه 97 .

[3] اگر شما و همه كسانى كه در زمين هستند كفر بورزيد، بايد بدانيد كه خداى تعالى بى نياز و ستوده است. سوره ابراهيم، آيه 8 .

[4] خدا براى يك انسان دو قلب در باطنش ننهاده. سوره احزاب، آيه 4 .