و اما اينكه فرمود:(فَيُصْبِحُوا عَلى‌ ما أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نادِمِينَ)، بيانش اين است كه ندامت وقتى به انسان دست مى‌دهد كه كارى را كه نبايد مى‌كرد انجام داده باشد و يا كارى را كه مى‌بايست مى‌كرد ترك كرده باشد و نامبردگان در آيه كارى را كه نبايد مى‌كردند كرده بودند، حال آن كار چه بوده كه خداى سبحان در آيه بعد حبط اعمال و زيانكارى آنان را اثر آن كار دانسته؟ همين بوده كه در دل دوستى با يهود و نصارا را پنهان مى‌داشتند و به مسلمانان وانمود مى‌كردند كه ما نيز مثل شما دشمن آنان هستيم ليكن دروغ مى‌گفتند بلكه در دل آنها را دوست مى‌داشتند و به سوى انجام آنچه آنان مى‌خواستند كه همان اطفاى نور خدا و تسلط بر شهوات دنيا بوده مسارعت مى‌كردند و دين اسلام كه دعوى دار آن بودند جلوگير و مانعشان نبوده.

پس به احتمال قوى اين بوده آنچه كه در دل پنهان كرده بودند و به خاطر آن در بين يهود و نصارا آمد و شد مى‌كردند و چيزى نگذشت كه خداى تعالى حق را پيروز ساخت و اين گروه فهميدند و آمد و شدهايشان باطل شد و آن گاه دچار ندامت شدند.

(وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا ...) در قرآن كريم كلمه يقول در اين آيه به ضم لام آمده ولى بعضى از قاريان آن را به فتح لام قرائت كرده‌اند تا عطف باشد بر جمله: يصبحوا [1] و اين قرائت بهتر است، چون با سياق بهتر مى‌سازد، به دليل اينكه ندامت افراد مورد بحث از اينكه چرا دوستى با دشمنان اسلام را در دل پنهان كردند و نيز گفتار مؤمنين كه گفتند:(وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا ...)، مؤمنين گفتند:

آيا اينها بودند كه سوگندهاى غليظ مى‌خوردند كه به خدا قسم ما با شمائيم؟ ... همه سرزنش آن افراد است به عاقبت ننگينى كه دوستى با كفار و مسارعتشان در ميان يهود و نصارا برايشان ببار آورد.

و كلمه هؤلاء اشاره است به يهود و نصارا و خطاب در كلمه معكم به كسانى است كه بيمار دل بودند و با يهود و نصارا دوستى مى‌كردند، البته عكس اين نيز احتمال دارد، يعنى ممكن است بگوئيم: هؤلاء اشاره به اين بيماردلان است و خطاب معكم متوجه يهود و نصارا است و همچنين اين دو احتمال در جمله:(حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ) جريان دارد يعنى هم ممكن است منظور از آن يهود و نصارا باشد و هم احتمال دارد منظور از آن بيماردلان باشند.

ليكن از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه خطاب در معكم به بيماردلان و اشاره در

[1] مجمع البيان ج 3- 4 ص 205.