[هر يك از گناهان، آدمى را به سوى گناه ديگرى مى‌كشاند]

(إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا) كلمه: استزلال به معناى آن است كه كسى بخواهد ديگرى را به لغزش وادار نمايد، مى‌فرمايد شيطان مى‌خواست آنان را دچار لغزش كند و اين را نخواست مگر به سبب بعضى از انحرافهايى كه در دل و در اعمال داشتند، چون گناهان هر كدامش آدمى را به سوى ديگرى مى‌كشاند، چون اساس گناه پيروى هواى نفس است و نفس وقتى هواى فلان گناه را مى‌كند هواى امثال آن را نيز مى‌كند.

و اما احتمال اينكه حرف با براى آلت باشد و منظور از ما كسبوا- آنچه كردند پشت كردنشان به جنگ در روز درگيرى، احتمالى است بعيد از ظاهر لفظ، چون ظاهر جمله:

(ما كَسَبُوا) اين است كه عملى بوده كه قبل از فرار از جنگ و استزلال شيطان، از ايشان سر زده بوده است. و بهر حال ظاهر آيه اين است كه بعضى از گناهانى كه قبل از بپا شدن جنگ از ايشان سر زده بوده، شيطان را به استزلال و اغواى آنان متمكن و مسلط ساخته و نتيجه‌اش پشت كردن به جنگ و فرارشان از آن شده است، و از اينجا است كه نادرستى احتمال زير روشن مى‌شود، و آن اين است كه كسى به پيروى بعضى از روايات بگويد: آيه ناظر است به ندايى كه شيطان در روز احد سر داد، و گفت: محمد كشته شد چون در لفظ آيه هيچ دلالتى بر اين معنا نيست.

(وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ) منظور از اين عفو بخشودن كسانى است كه از جنگ گريختند، و در اول آيه سخن از آنان رفت، و اين آيه به خاطر اينكه مطلق است شامل تمامى فراريان آن روز يعنى هر دو طايفه مى‌شود، چه آنها كه در آخر نعاس و چرت بر آنان احاطه يافت، و چه آنهايى كه (أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ‌)- فقط به فكر حيات مادى خود بودند ، و چون اين دو طايفه در فضيلت مختلف بودند، در آيه مورد بحث (كه گفتيم شامل هر دو طايفه است) جهات اكرام را (كه عفو مخصوص طايفه اول به بيانى كه گذشت مشتمل بر آن بود) ذكر نكرد. سخن ساده‌تر اينكه: نفرمود عفو از آن طايفه و اكرامشان چگونه بود.

از اينجا روشن مى‌شود كه عفو نامبرده در اين آيه، غير از آن عفوى است كه در جمله:

(وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ) آمده، و دليل بر اختلاف اين دو عفو، اختلاف لحنى است كه اين دو آيه دارند، چون بين اين لحن كه فرموده: خدا هم از شما عفو كرد، و خدا داراى فضلى خاص نسبت به مؤمنين است ، و در آن سخن از رأفت و فضل خدا و ايمان افراد مورد نظر رفته، و بين اين لحن كه فرمود: و خدا هم از ايشان عفو كرد كه خدا آمرزنده و حليم است ، فرقى واضح وجود دارد چون در اين آيه هر چند سخن از عفو كرده، ولى از ذكر همه امتيازات طايفه اول‌