و اگر خواننده محترم (كه خدايش توفيق دهد) آن طورى كه بايد مساله را مورد دقت قرار دهد خواهد ديد كه تعدد توبه خداى تعالى با قياس به توبه عبد است، و گرنه توبه او يكى است، و آن عبارت است از رجوع خداى تعالى به رحمتش به سوى بنده كه هم قبل از توبه عبد را شامل مى‌شود و هم بعد از آن را، و گاه هم مى‌شود كه بدون توبه عبد شامل حال او مى‌شود كه در سابق در ذيل آيه:(وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ)[1] از آن استفاده كرديم، و گفتيم قبول شفاعت شفيع در حق بنده گنهكار در روز قيامت يكى از مصاديق توبه خداى تعالى است، و آيه شريفه:(وَ اللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ يُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلًا عَظِيماً)[2]، (خدا مى‌خواهد بر شما توبه برد، و كسانى كه شهوات را پيروى مى‌كنند مى‌خواهند شما به انحرافى بزرگ منحرف شويد).

[توبه در باره بعضى از بندگان مقرب خدا نيز مصداق مى‌يابد (توبه عمومى خداى سبحان)]

مطلبى ديگر كه تذكرش لازم است اين كه مساله قرب و بعد نزديكى به خدا و دورى از او دو امر نسبى هستند، ممكن است بعد، در مقام قرب هم تحقق يابد، بعد از يك مرحله، و قرب به مرحله‌اى ديگر، و بنا بر اين معناى توبه در باره رجوع بعضى از بندگان مقرب خدا نيز مصداق مى‌يابد، چون موقف او را اگر مقايسه كنيم با موضع كسى كه از او مقرب‌تر و به خداى تعالى نزديكتر است، رجوع او به خدا، توبه مى‌شود.

شاهد اين گفتار ما توبه‌هايى است كه خداى تعالى در كلام مجيدش از انبياى معصوم و بى‌گناه : حكايت فرموده از آن جمله در باره آدم (ع) چنين مى‌فرمايد:(فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ)[3]، (پس آدم كلماتى را از پروردگارش دريافت نمود، و در نتيجه خداى تعالى توبه‌اش بپذيرفت). و نيز در حكايت دعاى ابراهيم و اسماعيل (ع) بعد از بناى كعبه مى‌فرمايد:(وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ)[4] و از موسى (ع) حكايت مى‌كند كه گفت:(سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ)[5]، و در خطاب به پيامبر اسلام مى‌فرمايد:(فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ)

[1] سوره نساء آيه 18.

[2] سوره نساء آيه 27.

[3] سوره بقره آيه 37.

[4] و توبه ما بپذير كه تو، توبه پذير مهربانى( سوره بقره آيه 128).

[5] منزهى اى خدا، من به درگاهت توبه آوردم و اولين كسى هستم كه به تو ايمان دارد( سوره اعراف آيه 143).