است) نيازى به توضيح بيشتر ندارد.

و ثانيا بر مى‌آيد كه آيه شريفه در مقام بيان توبه بطور عموم است، چه اينكه بنده خدا با ايمان آوردنش از كفر و شرك توبه كند، و چه بعد از ايمان آوردنش به وسيله اطاعت از معصيت توبه كند، چون قرآن كريم هر دو قسم برگشتن را توبه خوانده در برگشتن به معناى اول مى‌فرمايد:(الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ)[1] و در مورد برگشتن خداى به معناى دوم مى‌فرمايد:(ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ)[2] و اين آيه شريفه در باره آن سه نفر مسلمان نازل شد، كه از شركت در امر جهاد تخلف كرده بودند.

دليل ديگر بر اينكه مراد از توبه در قرآن كريم توبه به معناى أعم است أعم از اينكه برگشت از شرك و كفر باشد، يا برگشت از معصيت، تعميمى است كه در آيه بعدى به چشم مى‌خورد، چون در آن آيه كه مى‌فرمايد:(وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ ...) هم متعرض حال كفار شده و هم حال مؤمنين، و بنا بر اين مراد از جمله:(يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ) معنايى است عمومى، و شامل حال كافر و مؤمن پس كافر هم در كفر ناشى از جهلش مانند مؤمن فاسق مصداق كسى است كه به جهالتش عمل سوء ميكند، يا از اين بابت كه منظور از عمل اعم از عمل قلب و عمل بدنى است، و كفر هم عمل قلب است، و يا از اين بابت كه كفر باعث اعمال سوء بدنى مى‌شود، پس مراد از جمله‌(لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ) هم كافر است و هم فاسق، البته در صورتى كه كفر و فسقشان از جهالت باشد نه از عناد و طغيان.

و اما كلمه (بجهالة)، منظور از اين جهل همان معناى لغوى كلمه است، و جهل در لغت مقابل علم است، چيزى كه هست از آنجايى كه مردم احساس مى‌كنند كه هر عملى كه از آنان صادر مى‌شود از روى علم و اراده‌شان صادر مى‌شود، و چون اراده، همواره ناشى از نوعى حب و شوق است، چه اينكه فعل بحسب نظر عقلا فعلى باشد كه بايد در مجتمع صادر شود، و يا فعلى باشد كه از نظر اجتماع نبايستى صادر شود و آنهايى كه در مجتمع عقل مميز دارند اقدام به عمل زشت نمى‌كنند و عملى كه نزد عقلا سزاوار نيست انجام نمى‌دهند، از اين رو اين درك و

[1] آنان كه عرش و اطرافيان آن را حمل مى‌كنند پروردگار خود را حمد و تسبيح گفته، به وى ايمان مى‌آورند، دائما به مراحل كاملترى از ايمان مى‌رسند- و براى كفارى كه ايمان آوردند طلب مغفرت نموده، عرضه مى‌دارند پروردگارا رحمت و علمت همه چيز را فرا گرفته پس مردمى كه از كفر توبه كرده ايمان آورده و راه تو را پيروى مى‌كنند بيامرز( سوره مؤمن آيه 7).

[2] سوره توبه آيه 118.