ضرر و نفع را مى‌رسانند اين است كلمه (على) معناى تسلط، كلمه (لام) معناى ملكيت و استحقاق را مى‌رساند، و لازمه‌اش اين است كه معانى مربوط به اين دو طرف به نفع يك طرف و به ضرر طرف ديگر باشد، مانند حرب- قتال- نزاع- و امثال اينها و قهرا اين دو كلمه مى‌فهماند كه يكى از دو طرف حرب و قتال و ... غالب شده و ديگرى مغلوب شده است، و آن غالب شدن با معناى ملكيت منطبق است،- چون غالب چيزى عايدش شده كه قبلا نداشته-، و اين مغلوب شدن با معناى استعلا، منطبق است،- چون شخص مغلوب در تحت تسلط غالب قرار مى‌گيرد،- و همچنين ساير موارد استعمال اين دو كلمه از قبيل تاثير بين مؤثر و متاثر، و معناى عهد بين عهد دهنده و عهد داده شده، و معناى وعده بين وعده دهنده و وعده داده شده و ساير معانى شبيه به اينها، پس روشن شد كه علت دلالت دو كلمه- على و لام- بر ضرر و نفع به معناى مورد استعمال اين دو كلمه است، نه معناى خود اين دو كلمه، و به عبارتى ديگر دلالت كردن اين دو كلمه بر نفع و ضرر ذاتى اين دو كلمه نيست، بلكه امرى است كه از ناحيه معناى مورد استعمال آن دو، بر آن دو عارض مى‌شود.

و چون مؤثر واقع شدن توبه به خاطر وعده‌اى است كه خداى تعالى به بندگانش داده، و بر حسب آن وعده بر ضرر خود و به نفع بندگانش وفاى به آن وعده را بر خود واجب ساخته،- توجه بفرمائيد كه جمله بر ضرر خود صرفا به منظور معنا كردن كلمه (على) است نه اينكه براستى خدا از آمرزش گنه‌كاران توبه كار متضرر مى‌شود-، در نتيجه بر خود واجب كرده كه توبه بندگانش را قبول كند، اما نه بطورى كه غير او چيزى را بر او تكليف و واجب كرده باشد، حال چه اينكه اين غير را عبارت بدانيم از عقل، بر خدا واجب مى‌داند كه توبه توبه‌كاران را بپذيرد،- و يا نفس الامر بدانيم، و يا واقع، و يا حق، و يا چيز ديگر، چون ساحت خداى عز و جل منزه و مقدس‌تر از اين است كه محكوم حكم كسى، يا چيزى واقع شود، بلكه به اين معنا است كه خداى تعالى به بندگان خود وعده داده كه توبه توبه‌كاران را بپذيرد، و او خلف وعده نمى‌كند، پس معناى عهده دارى قبول توبه توبه‌كاران و يا بگو وجوب اين عمل بر خدا اين است، و نيز همين معنا در هر واجب ديگرى كه مى‌گوييم بر خدا واجب است منظور است.

و از ظاهر آيه شريفه بر مى‌آيد كه اولا در مقام بيان مساله توبه كردن خدا است، و اينكه هر جا توبه به خدا نسبت داده شود معنايش برگشت خدا به رحمت خود به سوى بنده است، نه اينكه منظور از توبه خدا هم توبه بنده باشد، گو اينكه لازمه توبه خدا، توبه بنده نيز هست، چون وقتى شرايط توبه خداى سبحان تمام باشد، لازمه لا ينفك آن اين است كه شرايط توبه عبد نيز تمام شود، و اين معنا (يعنى، اينكه آيه شريفه در مقام بيان توبه خداى سبحان‌