تمجيدش مى‌كنند او مى‌شنود و لذت مى‌برد و اين چيزى جز غلط در وهم نيست همان غلط در وهمى است كه مى‌گساران مست در حال مستى دچار آن مى‌شوند، وقتى احساساتشان به هيجان در مى‌آيد بنام فتوت و مردانگى از جرم مجرمين در مى‌گذرند و جان و مال و ناموس و هر كرامت ديگرى را كه دارند در اختيار طرف مى‌گذارند، و اين خود سفاهت و جنون است، چون اگر عاقل بودند هرگز به چنين امورى اقدام نمى‌كردند.

پس اين لغزشها و امثال آن خطرهايى است كه غير از توحيدى كه ذكر شد، هيچ سنگرى نيست كه انسان را از آن حفظ كند و به همين جهت است كه اسلام اخلاق كريمه را كه جزئى از طريقه جاريه او است بر اساس توحيد پى ريزى نموده است، توحيدى كه اعتقاد به توحيد هم از شؤون آن است و لازمه اين توحيد و آن معاد اين است كه انسان هر زمان و هر جا كه باشد روحا ملتزم به احسان و دورى از بديها باشد، چه اينكه تك تك موارد را تشخيص بدهد كه خوبى است يا بدى است و يا نداند، و چه اينكه ستايشگرى، او را بر اين اخلاق پسنديده ستايش بكند و يا نكند، و نيز چه اينكه كسى با او باشد كه بر آن وادار و يا از آن بازش بدارد يا نه، براى اينكه چنين كسى خدا را با خود و داناى به احوال خود و حفيظ و قائم بر هر نفس مى‌داند و معتقد است كه خداى تعالى عمل هر انسانى را مى‌بيند و نيز معتقد است كه در ما وراى اين عالم روزى است كه در آن روز هر انسانى آنچه را كه كرده حاضر مى‌بيند (چه خير و چه شر) و در آن روز هر كسى بدانچه كرده جزا داده مى‌شود.

7- انگيزه‌هاى عقلانى، غير انگيزه احساس است‌

منطق احساس انسان را تنها به منافع دنيوى دعوت و وادار مى‌كند، در نتيجه هر زمان كه پاى نفعى مادى در كار بود و انسان مادى آن را احساس هم كرد آتش شوق در دلش شعله‌ور گشته و به سوى انجام آن عمل تحريك و وادار مى‌شود و اما اگر نفعى در عمل نبيند خمود و سرد است، ولى در منطق تعقل، انسان به سوى عملى تحريك مى‌شود كه حق را در آن ببيند و تشخيص دهد، چنين كسى پيروى حق را سودمندترين عمل مى‌داند، حال چه اينكه سود مادى هم در انجام آن احساس بكند و يا نكند، چون معتقد است آنچه كه نزد خدا است بهتر و باقى‌تر است و تو خواننده عزيز مى‌توانى در اين باره بين دو نمونه زير از اين دو منطق يعنى منطق تعقل و منطق احساس مقايسه كنى.

از منطق احساس شعر عنتره شاعر را به يادت مى‌آوريم كه مى‌گويد:

ميخواهد بگويد: من در جنگها هر وقت آتش جنگ شعله‌ور و تنورش داغ ميشود و احساس‌