مراد فراگيرى زمين و يا فراگيرى و پوشاندن قرص خورشيد باشد.

(وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى) اين آيه عطف است به كلمه الليل ، و كلمه تجلى به معناى ظهور و پيدا شدن چيزى است بعد از خفاء و ناپيدائيش، و اگر صفت ليل را به صيغه مضارع و صفت نهار را به صيغه ماضى آورد براى همان نكته‌اى بود كه در آغاز سوره قبلى بيان كرديم.

(وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى‌) اين آيه نيز مانند آيه قبلى عطف است بر كلمه ليل ، و كلمه ما در آن موصوله است، و منظور از آن خداى سبحان است و اگر از خداى تعالى تعبير كرد به ما- چيزى كه ، با اينكه بايد تعبير كرده بود به من- كسى كه ، براى آن بود كه ابهام‌گويى در اينجا كه به عظمت اشعار دارد رعايتش لازم‌تر بود تا رعايت معناى لغوى.

و معناى آيه اين است كه سوگند مى‌خورم به شب، وقتى همه جا را فرا مى‌گيرد، و به روز وقتى كه همه پنهان‌ها را آشكار مى‌سازد، و به چيزى كه نر و ماده را با اينكه از يك نوعند مختلف آفريد.

ولى بعضى‌[1] از مفسرين كلمه ما را مصدريه گرفته‌اند، كه معنايش چنين مى‌شود، و سوگند مى‌خورم به خلقت نر و ماده. ولى اين نظريه ضعيف است.

و مراد از نر و ماده مطلق نر و ماده است، هر چه كه باشد، و هر جا محقق شود.

ولى بعضى‌[2] گفته‌اند: خصوص نر و ماده از انسان است.

و بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند مراد خصوص آدم و حوا است. ولى از همه وجوه بهتر همان وجه اول است.

(إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى) كلمه سعى به معناى راه رفتن به سرعت است، و مراد از آن عملى است كه با كمال اهتمام انجام شود، و اين كلمه هر چند مفرد است ولى معناى جمع را مى‌دهد، و كلمه شتى جمع كلمه شتيت- متفرق است، مانند كلمه مرضى كه جمع مريض است.

و جمله مورد بحث جواب سوگندهاى سه‌گانه است، و معنايش اين است كه: من‌

[1] مجمع البيان، ج 10، ص 500.

[2] ( 2 و 3) تفسير قرطبى، ج 20، ص 82.

[3] ( 2 و 3) تفسير قرطبى، ج 20، ص 82.