بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند: مراد از اولى تكذيب آيات خدا و نافرمانى او است، كه در اول قصه نقل شده، و مراد از آخرت جمله‌(أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‌) است، كه در آخر قصه نقل شده، اين وجه هم مثل قبلى‌اش بعيد است.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند اولى اولين معصيت، و آخرة آخرين معصيت او است، و معناى آيه اين است كه: خداى تعالى او را به جرم همه گناهانش بگرفت. اين وجه هم خالى از خفاء نيست.

(إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشى‌) كلمه ذلك اشاره است به داستان موسى (ع) و ظاهرا مفعول يخشى به فراموشى سپرده شده، يعنى عمدا از ذكرش خوددارى شده، و معناى عبارت اين است كه در اين حديث- يعنى داستان موسى- عبرتى است براى هر كس كه خشيت داشته باشد، يعنى داراى غريزه ترس از شقاوت و عذاب باشد، و انسان سالم چنين غريزه‌اى دارد، پس در داستان موسى عبرتى است براى هر كس كه انسان باشد و فطرت انسانيش را از دست نداده باشد.

بعضى‌[3] هم گفته‌اند: مفعول حذف شده، و تقدير كلام لمن يخشى اللَّه است. ولى وجه قبلى بليغ‌تر است.

[رفع استبعاد معاد در خطاب و استفهام توبيخى‌(أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها ...)]

( أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها) ...(وَ لِأَنْعامِكُمْ ) اين خطاب، خطابى است توبيخى به مشركين، كه منكر قيامت بوده و آن را مسخره مى‌كردند، خطابى است هم بر سبيل عتاب، و هم متضمن جواب استبعاد آنان بر بعث كه گفتند:(أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحافِرَةِ أَ إِذا كُنَّا عِظاماً نَخِرَةً)، مى‌فرمايد خداى تعالى چيزهايى خلق كرده كه خيلى بزرگتر از شما است، پس او مى‌تواند دوباره شما را در نشاه ديگر زنده كند، و ايجاد نمايد.

و نيز متضمن اشاره‌اى است به دليل وقوع قيامت، چون در اين آيه تدبير عام عالمى و ارتباط آن به عالم انسانى را خاطر نشان مى‌سازد، و لازمه اين تدبير، ربوبيت خداى تعالى است، و لازمه ربوبيت او صحت نبوت و تكليف است، و لازمه آن نيز اين است كه روز جزايى باشد، و آن همان روز بعث و حشر است، و به همين جهت مساله بعث را بر اين آيه متفرع نموده، فرمود:(فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْكُبْرى‌ ...).

پس جمله‌(أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ) استفهامى است توبيخى به داعى رفع استبعاد

[1] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 30، ص 31.

[2] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 30، ص 31.

[3] مجمع البيان، ج 10، ص 432.