سلوك راه حق، و سير در مسير حيات ايمان و عمل صالح وادار سازد، اگر وادار شد خداى تعالى او را به نعيم ابدى مى‌رساند و گر نه به عذاب مخلد دچارشان مى‌سازد.

در آيه مورد بحث با اينكه كلمه انسان قبلا ذكر شده بود، و جا داشت به ضمير آن اكتفاء كند، و بفرمايد انا خلقناه ... اگر دوباره خود كلمه را ذكر كرد، به حكم اينكه همواره وضع اسم ظاهر در موضع ضمير براى افاده نكته‌اى است، براى اين بوده كه مسجل كند خداى تعالى خالق و مدبر امر او است.

و معناى آيه اين است كه: ما انسان را از نطفه‌اى خلق كرديم كه اجزايى است مختلط و ممتزج، در حالى كه ما او را از حالى به حالى، و از طورى به طورى نقل مى‌دهيم، و به همين منظور او را سميع و بصير كرديم، تا دعوت الهى را كه به وى مى‌رسد بشنود، و آيات الهى و داله بر وحدانيت او و بر نبوت و معاد را ببيند.

[معناى شكر و كفر و دو نكته‌اى كه از آيه:(إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) استفاده مى‌شود]

(إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) كلمه هدايت به معناى ارائه طريق است، نه رساندن به مطلوب، و مراد از سبيل ، سبيل به حقيقت معناى كلمه است، و آن مسيرى است كه آدمى را به غايت مطلوب برساند، و غايت مطلوب همان حق است.

و كلمه شكر به معناى آن است كه نعمت را طورى آشكار به كار ببرى كه به همه بفهمانى اين نعمت را فلان منعم به من داده، و ما تفسير اين كلمه را در ذيل آيه‌(وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ)[1] ايراد نموده، گفتيم حقيقت شاكر بودن بنده براى خدا اين است كه خالص براى پروردگارش باشد، و در مقابل، كفران به معناى استعمال آن به نحوى است كه از خلق بپوشانى كه اين نعمت از منعم است.

و دو جمله اما شاكرا و و اما كفورا دو حال هستند از ضمير در هديناه ، نه از كلمه سبيل - كه بعضى‌[2] پنداشته‌اند- و كلمه اما- يا تقسيم و تنويع را مى‌رساند، و آيه را چنين معنا مى‌دهد: مردم در قبال هدايتى كه ما كرديم دو قسم و دو نوعند، يا شاكرند و يا كفور، خلاصه چه شاكر باشند و چه كفور، به هر حال هدايت شده‌اند.

و تعبير به‌(إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً) بر دو نكته دلالت دارد:

نكته اول اينكه: مراد از سبيل، سنت و طريقه‌اى است كه بر هر انسانى واجب است كه در زندگى دنيائيش آن را بپيمايد، و با پيمودن آن به سعادت دنيا و آخرت برسد، كه اين‌

[1] و به زودى خداوند شاكران را پاداش خواهد داد. سوره آل عمران، آيه 144.

[2] روح المعانى، ج 29، ص 153.