(كَلَّا بَلْ رانَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ )[1]، از سياق دو آيه استفاده مى‌شود منظور محروميت از كرامت خداى تعالى است نه اينكه خدا از حالشان بى‌خبر باشد، و يا ايشان از خدا غايب و پنهان باشند.

ممكن هم هست بگوييم مراد از جمله مستقر انسان به سوى اوست ، اين باشد كه زمام امر در سعادت و شقاوت و بهشت و دوزخ بودن مستقر آدمى به دست خداست، و به مشيت او وابسته است، هر كس را بخواهد در بهشت منزل مى‌دهد كه جاى متقين است، و هر كس را بخواهد در دوزخ كه جاى مجرمين است، هم چنان كه خودش در جاى ديگر فرموده:

(يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ)[2].

و ممكن است منظور اين باشد كه استقرار مردم در روز قيامت به حكم خداى تعالى است، تنها اوست كه در بين بشر نفوذ دارد نه غير او، هم چنان كه باز خود خداى تعالى فرموده:(كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)[3].

[وجوهى كه در باره مقصود از(بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ) گفته شده است‌]

(يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ) منظور از ما قدم خوبى و بديهايى است كه انسان در اول عمرش كرده. منظور از و أخر كارهاى نيك و بد آخر عمر است، و يا منظور از اولى نيك و بدهايى است كه خودش در همه عمر كرده، و منظور از دومى آثار خير و شرى است كه او منشاش را در بين مردم باب نموده، و اگر سنت حسنه‌اى براى بعد از خودش باب كرده پاداش مى‌بيند، و اگر سنت سيئه‌اى باب كرده عقاب مى‌بيند.

بعضى‌[4] از مفسرين گفته‌اند: مراد از ما قدم اعمالى است كه كرده، اگر حسنه بوده پاداش و اگر سيئه بوده عقاب مى‌بيند، و مراد از اخر كارهايى است كه ترك كرده اگر حسنه بوده عقاب و اگر سيئه بوده ثواب آن را مى‌بيند.

بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند: مراد از ما قدم گناهان، و مراد از ما اخر طاعات است.

[1] نه، بلكه اثر گناهان در دلهايشان مانده، نه، ايشان از پروردگارشان در آن روز محجوبند. سوره مطففين، آيه 14 و 15.

[2] هر كه را بخواهد عذاب مى‌كند، و هر كه را بخواهد مى‌آمرزد. سوره مائده، آيه 40.

[3] هر چيزى هالك است، جز وجه او، تنها حكم از آن او است، و به سوى او بر مى‌گرديد. سوره قصص، آيه 88.

[4] تفسير كشاف، ج 4، ص 661.

[5] تفسير قرطبى، ج 19، ص 98.