دشوارى اين اندازه‌گيرى وقتى بيشتر مى‌شود كه كسى بخواهد اول شب بخوابد، و درست در يك دوم و يا يك سوم و يا دو سوم شب از خواب برخيزد، مگر اينكه از باب احتياط همه شب را بيدار بماند تا يقين كند آن مقدارى كه مى‌خواسته بيدار باشد، بيدار بوده است، و يا چاره‌اى ديگر بينديشد.

[آيه شريفه مربوط به حكم شب زنده‌دارى مفاد آيات اول سوره را نسخ نمى‌كند بلكه تخفيف مى‌دهد]

پس مراد از اينكه فرمود: خدا دانست كه شما نمى‌توانيد اين مقادير را به دست آوريد اين است كه اين احاطه براى عموم شما مكلفين ميسر نيست، نه اينكه حتى هيچ فردى نمى‌تواند چنين احاطه‌اى پيدا كند.

و مراد از اينكه فرمود: به همين جهت بر شما توبه كرد اين است كه به رحمت الهيه‌اش به طرف شما توجه و رجوع كرد و تكليف شما را در اين باب تخفيف داد، بنا بر اين، خداى تعالى بر بندگان خود توبه و رجوعى دارد، و آن اين است كه رحمت خود را بر آنان بسط دهد، و اثر اين توبه خدا آن است كه بندگان، موفق به توبه و رجوع به وى شوند. و يا اين است كه موفق به هر اطاعتى گردند. و يا اين است كه بعضى از تكاليف دشوار را به كلى بردارد، و يا در آن تخفيفى بدهد، كه قرآن كريم در باره اولين اثر كه براى توبه خدا شمرديم فرموده:(ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا)[1].

علاوه بر آن توبه، خداوند يك توبه ديگرى دارد، و آن بعد از توبه بندگان است، و اثرش اين است كه توبه آنان را قبول نموده، گناهانشان را مى‌آمرزد، و ما در سابق هم به اين معنا اشاره كرده بوديم.

و منظور از اينكه فرمود: پس از قرآن هر چه برايتان ميسور بود بخوانيد ، اين است كه در وظيفه شب‌زنده‌دارى و مقدار آن براى عموم تخفيف دهد، و اگر حرف فاء را بر سر جمله آورد، و فرمود: فاقرؤا ، براى اين بود كه بفهماند اين تخفيف نتيجه علم خدا به دشوارى آن اندازه‌گيرى‌ها براى مكلفين است.

و لازمه اين تخفيف توسعه يافتن تكليف براى عموم مكلفين، و برخوردارى همه از نعمت شب‌زنده‌دارى است، هر كس به مقدار وسعش، نه اينكه خواسته باشد حكم ثلث و نصف و كمتر از دو ثلث را حتى براى آن فردى كه قدرت احصاى آن را دارد نسخ كند، و بفرمايد: از اين به بعد اين عمل بدعت و حرام است، براى اينكه گفتيم اين عمل براى غالب مردم دشوار است نه براى همه، و اگر براى همه غير ميسر بود، و حتى يك نفر هم قادر به انجام‌

[1] سپس خداوند ايشان را مورد لطف خود قرار( و توفيق داد) تا توبه كنند. سوره توبه، آيه 118.