معرفى دشمن و مراد از جمله‌(الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ) الذين حالهم حال القتال مع المؤمنين باشد، يعنى كسانى كه حالشان حال قتال با مؤمنين است، و كسانى كه در مكه چنين حالى را داشته‌اند همان مشركين مكه بودند.

پس سياق اين آيات سياق آيه:(أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ، الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ، إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ)[1] است كه اذن در آن اذنى است ابتدايى، در قتال با مشركينى كه مقاتله مى‌كنند نه اينكه معنايش شرط باشد.

[اشاره به جنبه دفاعى قتال در اسلام‌]

علاوه بر اينكه آيات پنجگانه همه متعرض بيان يك حكم است، با حدود و اطرافش و لوازمش به اين بيان كه جمله‌(وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ) اصل حكم را بيان مى‌كند و جمله:

لا تعتدوا ... حكم نامبرده را از نظر انتظام تحديد مى‌كند، و جمله و اقتلوهم ... ، از جهت تشديد آن را تحديد مى‌نمايد و جمله: (وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‌) ... ، آن را از جهت مكان و جمله: (وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ) ... از جهت زمان و مدت تحديد مى‌نمايد، و جمله (الشَّهْرُ الْحَرامُ‌) ... بيان مى‌كند كه اين حكم جنبه قصاص در جنگ و آدم‌كشى و خلاصه معامله به مثل دارد، نه جنگ ابتدايى و تهاجمى و جمله و انفقوا ... مقدمات مالى اين قتال را فراهم مى‌كند، تا مردم براى مجهز شدن انفاق كنند پس به نظر نزديك چنين مى‌رسد كه نزول هر پنج آيه در باره يك امر بوده باشد، نه اينكه اول آيه‌اى نازل، و سپس آيه بعدى آن را نسخ كرده باشد، آن طور كه بعضى احتمالش را داده‌اند، و نه اينكه در شؤونى مختلف نازل شده باشد، كه بعضى ديگر احتمالش را داده‌اند، بلكه به يك غرض نازل شد، و آن تشريع قتال با مشركين مكه است كه، سر جنگ با مؤمنين داشتند.

(وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ‌) ... قتال به معناى آن است كه شخصى قصد كشتن كسى را كند، كه او قصد كشتن وى را دارد، و در راه خدا بودن اين عمل به اين است كه غرض تصميم گيرنده اقامه دين و اعلاى كلمه توحيد باشد، كه چنين قتالى عبادت است كه بايد با نيت انجام شود، و آن نيت عبارت است از رضاى خدا و تقرب به او، نه استيلا بر اموال مردم و ناموس آنان.

پس قتال در اسلام جنبه دفاع دارد، اسلام مى‌خواهد به وسيله قتال با كفار از حق قانونى انسان‌ها دفاع كند، حقى كه فطرت سليم هر انسانى به بيانى كه خواهد آمد آن را براى‌

[1] اذن داده شد به كسانى كه مورد جنگ واقع مى‌شوند چون به آنان ظلم شده و همانا خداوند به يارى آنان قادر است. كسانى كه از شهرهاى خود خارج شده‌اند به ناحق چون گفته‌اند پروردگار ما اللَّه است. سوره حج آيه 40