ميمون و خوك مسخ شدن، و با صاعقه و عذاب آسمانى معذب نمودن، محكومشان نمود.

سپس در خاتمه سوره، به همين مطالب برگشته، بعد از بيان وصف رسول و مؤمنين به او مى‌فرمايد: اينها بر خلاف آنان هستند، اينان هدايت و ارشاد خدا را تلقى به قبول و اطاعت كرده، به خدا و ملائكه و كتب و رسولان او ايمان آوردند، بدون اينكه ميان هيچ يك از پيامبران فرق بگذارند، و با اين طرز رفتار، موقف خود را كه همانا موقف بندگى است كه ذلت عبوديت و عزت ربوبيت بر آن احاطه دارد، حفظ كردند، چون مؤمنين در عين اينكه به تمام معنا دعوت حق را اجابت كرده‌اند، به اين مطلب اعتراف دارند كه از ايفاى حق بندگى و اجابت دعوت خدا عاجزند، چون اساس و پايه هستيشان بر ضعف و جهل است.

و به همين جهت گاهى از تحفظ نسبت به وظائف و مراقبت از آن كوتاهى مى‌كنند، يا فراموش مى‌كنند، يا دچار خطا مى‌شوند، و يا در انجام واجبات الهى كوتاهى نموده، نفسشان با ارتكاب گناهان به ايشان خيانت مى‌كند، و ايشان را به ورطه غضب و مؤاخذه خدا نزديك مى‌سازد، همانطور كه اهل كتاب را قبل از ايشان به آن نزديك ساخت، از اين جهت به ساحت مقدس خدا و به عزت و رحمت او پناه مى‌برند از اينكه ايشان را در صورت خطا و نسيان مؤاخذه فرمايد، و درخواست مى‌كنند به خاطر خطا و نسيان ما را به تكاليف دشوار مكلف مفرما، و به عذاب‌هايى كه طاقتش را نداريم معذب مدار، و ما را عفو كن، و بيامرز، و بر قوم كفار پيروز كن.

[اين آيات در مقام نسخ آيه قبل نيستند]

پس اين است آن معنايى كه آيات مورد بحث در صدد بيان آن هستند، و بطورى كه ملاحظه مى‌فرمائيد، همين معنا موافق با غرضى است كه آن را دنبال كرده، نه آن معنايى كه مفسرين براى آيه كرده و گفته‌اند، مضمون اين دو آيه وابسته و مربوط به مضمون آيه قبل است، مى‌خواهد آيه قبل را كه مشتمل بود بر تكليف طاقت‌فرسا و ما لا يطاق، نسخ كند، آيه اولى يعنى (آمَنَ الرَّسُولُ‌) ... حكايت گفتار مردمى است كه به ما لا يطاق مكلف شده‌اند، و آيه دومى ناسخ آن تكليف است.

آرى گفتار ما با رواياتى هم كه در شان نزول سوره وارد شده، مناسب‌تر است، چون در شان نزول گفته‌اند: اين سوره در مدينه نازل شد، زيرا هجرت رسول خدا ص به مدينه و مستقر شدنش در آن شهر مقارن است با استقبال كامل مؤمنين آن شهر، كه انصار دين الهى بودند، و با جان و مال خود به نصرت رسول خدا ص قيام كردند، و نيز مقارن بود با از خودگذشتگى‌هاى اهل مكه، كه به خاطر خدا دست از زن و فرزند و مال و وطن خود شستند، و به رسول خدا ص پيوستند، چنين موقعيتى ايجاب مى‌كرد كه خداى‌