و آيا نديدى آن كسى را كه به قريه‌اى چنين و چنان عبور كرد؟ خواهى پرسيد: بنا بر اين چه حاجتى به آوردن كاف تشبيه و يا كلمه مثل بود؟ مى‌گوئيم كلمه مثل اين نكته را مى‌فهماند كه شاهد اين گفتار يكى دو تا نيست، بلكه شواهدى متعدد دارد، يكى از آنها همين شخص است.

بعضى ديگر گفته‌اند: آيه مورد بحث عطف بر همان ا لم تر ... است، ليكن عطف است به معنايى كه اين جمله به آن جمله قبلى مى‌دهد، و آن را در معنا به صورت ا لم تر كالذى حاج ابراهيم ... مى‌آورد، و آن وقت معناى مجموع دو آيه، چنين مى‌شود: آيا نظير آن كس را كه با ابراهيم بر سر پروردگارش محاجه و مشاجره مى‌كردند نديده‌اى؟ و يا به مثل آن كس كه به قريه‌اى مى‌گذشت كه ويران شده بود برنخوردى؟

بعضى ديگر گفته‌اند: اين آيه جزء سخنان ابراهيم ع است، كه در پاسخ خصم خود كه ادعا مى‌كرد او هم زنده مى‌كند و مى‌ميراند گفته است، و تقدير كلام چنين است:

اى نمرود كه ادعا مى‌كنى من مرده را زنده مى‌كنم اگر راست مى‌گويى مثل آن كسى را زنده كن كه از قريه‌اى چنين و چنان مى‌گذشت ...، اين بود چند وجهى كه در توجيه حرف أو ذكر كرده‌اند، و بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد هيچ يك چنگى به دل نمى‌زند.

من گمان مى‌كنم- خدا داناتر است- كه عطف بر معنا است، همانطور كه در احتمال سوم گذشت، اما تقدير و بيان واقع آيه غير از آن تقديرى است كه آنجا بيان شده بود.

[دلالت بر هدايت كردن خدا و مراتب سه گانه هدايت در آيات مورد بحث‌]

توضيح: خداى تعالى بعد از آنكه فرمود:(اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ، وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ، يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ) اين معنا به دست آمد كه: خدا مؤمن را به سوى حق هدايت مى‌كند، ولى كافر را در كفرش هدايت نمى‌كند، بلكه اوليائى كه خود او براى خود گرفته او را گمراه مى‌سازند، دنبال آن سه تا شاهد ذكر مى‌كند، تا هم شاهد هدايت كردن خدا باشد، و هم بفهماند هدايت داراى سه مرتبه پشت سر هم است.

مرتبه اول: هدايت به سوى حق از راه استدلال و برهان است، كه داستان محاجه ابراهيم ع و نمرود، نمونه آن است كه ديديم خداى تعالى ابراهيم ع را به سخن حق هدايت كرد، و نمرود را نكرد، بلكه او را كفرش مبهوت و گمراه كرد، و اگر خداوند متعال سخنى از هدايت شدن ابراهيم ع نفرمود بلكه عمده گفتار را در باره نمرود قرار داد براى اين بود كه بر يك نكته جديدى دلالت كند، همان نكته‌اى كه جمله‌(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ)، بر آن دلالت دارد.