اين معنا با هم جمع مى‌شوند، و اشكالى هم ندارد، مؤمن فطرى كه داراى نور فطرى و ظلمت دينى است، وقتى در هنگام بلوغ ايمان مى‌آورد، به تدريج از ظلمت دينى به سوى نور معارف و اطاعتهاى تفصيلى خارج مى‌شود و اگر كافر شود از نور فطريش به سوى ظلمت تفصيلى كفر و معصيت بيرون مى‌شود. و اگر در آيه شريفه كلمه نور را مفرد و كلمه ظلمت را جمع آورده، و فرموده:(يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ) و(يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ) اشاره به اين است كه حق هميشه يكى است، و در آن اختلاف نيست، هم چنان كه باطل متشتت و مختلف است و هيچ وقت وحدت ندارد.

هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ).[1]

بحث روايتى [ (در شان نزول آيه‌(لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ‌) و روايتى در باره مراد از ظلمات و نور در آيه).]

در كتاب الدر المنثور است كه ابو داود، و نسايى، و ابن منذر، و ابن ابى حاتم، و نحاس، در كتاب ناسخ و ابن منده در غرائب شعب، و ابن حيان و ابن مردويه، و بيهقى در كتاب سنن، و ضياء در كتاب مختار، همگى از ابن عباس روايت كرده‌اند كه گفت: قبل از اسلام در بين اهل مدينه رسم چنين بود كه اگر بچه زنى زنده نمى‌ماند نذر مى‌كرد كه هر گاه بچه‌اى براى او بماند او را يهودى كند، در نتيجه بعد از اسلام و هنگامى كه قبيله بنى النضير مامور شدند از مدينه كوچ كنند عده‌اى از اين افراد در بين آنها بودند، مردم مدينه گفتند: ما نمى‌گذاريم فرزندانمان يهودى بمانند، و با بنى النضير كوچ كنند، در اينجا بود كه آيه:(لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ) نازل شد.[2] مؤلف: اين معنا به اسناد و طرقى ديگر از سعيد بن جبير و شعبى نقل شده است.

و نيز در آن كتاب (تفسير الدر المنثور) آمده كه عبد بن حميد، و ابن جرير، و ابن منذر، از مجاهد روايت كرده‌اند كه گفته است: بنى النضير عده‌اى از مردان قبيله اوس را در كودكيشان شير داده بودند، بعد از آنكه رسول خدا ص امر فرمود تا از مدينه كوچ نموده و جلاى وطن كنند، اين فرزندان شيرى اوسى گفتند: ما هم با قبيله بنى النضير كوچ‌

[1] همانا صراط و راه من اين است در حالى كه صراطى است مستقيم، پس از آن پيروى كنيد و به راههاى مختلف ديگر نرويد كه متفرق خواهيد گشت. سوره انعام آيه 153

[2] تفسير الدر المنثور ج 1 ص 329