به يهوديان است، خواسته بفهماند اين گونه مكرها بر دامن كبريايى خدا گردى نمى‌نشاند. و اگر آيه را با جمله عزيز و حكيم ختم كرد، براى اين است كه باز در اين سوره سرانجام كار يهود و منافقين را تشبيه كرده به اقوامى كه در قرنهاى نزديك به عصر يهوديان و منافقين وبال فريبكاريهاى خود را چشيدند، و اين خود شاهد عزت و اقتدار خداست. و نيز اگر دچار عذاب شدند، بدين جهت بوده كه عذابشان بر طبق حكمت و مصلحت بوده، و اين خود شاهد حكمت خدا است.

(هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ) اين آيه تسبيح موجودات و عزت و حكمت خداى را كه در آيه قبلى آمده بود تاييد مى‌كند، و مراد از جمله آنان كه از اهل كتاب كافر شدند و خدا بيرونشان كرد قبيله بنى النضير است كه يكى از قبائل يهود بودند، و در بيرون شهر مدينه منزل داشتند، و بين آنان و رسول خدا 6 عهدى بر قرار شده بود كه همواره با هم به مسالمت زندگى كنند، دشمنان هر يك دشمنان ديگرى و دوستان هر يك دوستان ديگرى باشد. ولى بنى النضير اين پيمان را شكستند، و رسول خدا 6 دستور داد تا جلاى وطن كنند كه- ان شاء اللَّه- شرح داستانشان در بحث روايتى آينده مى‌آيد.

كلمه حشر به معناى بيرون كردن است اما نه بيرون كردن يك نفر، بلكه يك جمعيت، و نه به اختيار، بلكه به اجبار. و اضافه اول الحشر اضافه صفت به موصوف، و به معناى حشر اولى است. و لام در لاول به معناى فى- در است، نظير لامى كه بر سر كلمه دلوك در جمله‌(أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ)[1] آمده، يعنى نماز بخوان در هنگام دلوك شمس .

و معناى آيه اين است كه: خداى تعالى همان كسى است كه يهوديان بنى النضير را براى اولين بار از جزيرة العرب از خانه و زندگيشان بيرون كرد.

[معناى اينكه فرمود:(يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ)]

آن گاه به اهميت اين جريان اشاره نموده، مى‌فرمايد:(ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا) يعنى:

هيچ احتمال نمى‌داديد كه دست از وطن خود كشيده بيرون روند، چون شما از اين قبيله قوت و شدت و نيرومندى سابقه داشتيد.(وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ) خود آنها هم هرگز چنين احتمالى نمى‌دادند، آنها پيش خود فكر مى‌كردند قلعه‌هاى محكمشان نمى‌گذارد خدا آسيبشان برساند، و ما دام كه در آن قلعه‌ها متحصن هستند، مسلمانان بر آنان غلبه نمى‌يابند. در

[1] سوره اسرى، آيه 78.