برگشت، چه بخارى از زمين بالا رفت و چه عملى از بندگان صعود كرد، و او با شما است، هر جا كه باشيد، و خدا به آنچه مى‌كنيد بينا است (4).

ملك آسمان‌ها و زمين از آن او است، و بازگشت همه امور به سوى خداست (5).

او است كه شب را در روز فرو مى‌برد، و روز را داخل در شب مى‌كند، و او بدانچه در خاطرها و دلها است آگاه است (6).

بيان آيات [بيان غرض سوره حديد: تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق و ...]

غرض اين سوره تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق در راه خداست، هم چنان كه تكرار امر صريح به اين معنا در خلال آياتش اشعار بدان دارد، يك جا مى‌فرمايد:(آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ ...) و جاى ديگر مى‌فرمايد:(مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً ...) و باز جاى ديگر مى‌فرمايد:(إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً) و در تشويق مردم به اين عمل همين بس كه انفاق مردم را قرض دادن آنان به خداى عز اسمه دانسته، و معلوم است كه خداى عز و جل عالى‌ترين و مقدس‌ترين و بهترين مطلوبست، او هرگز خلف وعده نمى‌كند، و او وعده‌شان داده كه اگر به وى قرض بدهند مضاعف و چند برابر بر مى‌گرداند، و نيز وعده داده كه در عوض انفاقشان اجرى كريم و بسيار زياد بدهد.

و نيز اشاره كرده به اينكه اين انفاق منشاش تقوا و ايمان به رسول است، و اثر آمرزش گناهان و داشتن دو برابر از رحمت و ملازمت با نور، و بلكه ملحق شدن به صديقين و شهداء در نزد خداى سبحان است.

و در خلال آيات سوره معارفى هم راجع به مبدأ و معاد آمده، و دعوت به تقوا و اخلاص ايمان و زهد دارد، و نيز مشتمل بر مواعظى است.

و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مدينه نازل شده.

و بعضى‌[1] از مفسرين ادعا كرده‌اند كه مدنى بودن اين سوره اجماعى است.

و چون تشويق و تحريك مردم به انفاق، و اينكه انفاق قرض دادن به خدا است اين توهم را ايجاد مى‌كند كه مگر خدا به مال ما محتاج است، لذا از همان آغاز سخن يعنى اولين كلمه سوره مساله نزاهت خدا از احتياج را خاطر نشان نموده، فرموده: آنچه در زمين و آسمانها است خدا را تسبيح مى‌گويند . و نيز عده‌اى از اسماى حسناى خدا را كه رساننده اين نزاهت‌

[1] روح المعانى، ج 27، ص 164.