مى‌كنيد كه دارد از دستتان مى‌رود و پيش رويتان مى‌ميرد، و شما هيچ كارى نمى‌توانيد بكنيد، و معناى اينكه فرمود:(وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَ لكِنْ لا تُبْصِرُونَ) اين است كه: شما او را تماشا مى‌كنيد، در حالى كه ما از شما به وى نزديك‌تريم، چون ما به سراسر وجود او احاطه داريم، و فرستادگان ما كه مامور قبض روح او هستند نيز از شما به وى نزديك‌ترند، اما شما نه ما را مى‌بينيد و نه فرستادگان ما را.

و اينكه مساله قبض روح را هم به خدا نسبت داديم و هم به فرستادگان او، به خاطر اين است كه قرآن كريم اين كار را كرده، يك جا مساله قبض روح را به خدا نسبت داده، مى‌فرمايد:(اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها)[1]، و در جاى ديگر آن را به ملك الموت نسبت داده، و فرموده:(قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ)[2]، و جاى ديگر آن را به رسولان خدا نسبت داده مى‌فرمايد:(حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا)[3].

و جمله (فَلَوْ لا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ‌) تكرار همان لولا اى است كه گذشت، و اين تكرار به خاطر تاكيد است، و كلمه مدينين به معناى مجزيين- جزا داده‌شدگان است، از ماده دان- يدين است، كه معناى جزى- يجزى را مى‌دهد، مى‌فرمايد: پس چرا او را بر نمى‌گردانيد اگر جزايى در كار نيست و شما جزا داده نمى‌شويد، و ثواب و عقابى نداريد.

(تَرْجِعُونَها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ)- يعنى اگر راست مى‌گوييد و در ادعاى خود كه بعث و جزايى نيست، صادقيد، چرا او را بر نمى‌گردانيد؟ پس معلوم شد كه در واقع جمله ترجعونها مدخول لولا است، و تقدير كلام چنين است: فلولا ترجعونها اذا بلغت الحلقوم، ان كنتم صادقين- اگر راست مى‌گوييد پس چرا جان او را كه به حلقوم رسيده بر نمى‌گردانيد .

[وضع طوائف سه گانه (مقربون، اصحاب اليمين و اصحاب الشمال) در حال مرگ و پس از مرگ‌]

(فَأَمَّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ) در اينجا به بيان حال طوايف سه‌گانه كه در اول سوره به طور اجمال و تفصيل گذشت برگشته، وضع آنان در حال مرگ و بعد از مرگ را بيان مى‌كند. و ضمير كان به شخص محتضر بر مى‌گردد، كه بعد از حالت احتضار مى‌ميرد، و مردنش از سياق كلام فهميده‌

[1] خدا جانها را در حين مردنش مى‌گيرد. سوره زمر، آيه 42.

[2] بگو( شما در زمين گم نمى‌شويد بلكه) ملك الموتى كه موكل بر شما است جان شما را تمام و كامل مى‌گيرد. سوره سجده، آيه 11.

[3] تا آنكه مرگ يكى از شماها برسد آن وقت فرستادگان ما او را تمام و كامل مى‌گيرند. سوره انعام، آيه 61.