ضمير ما التناهم و من عملهم هم به همان پدران مؤمن بر مى‌گردد.

پس حاصل كلام اين شد كه: جمله‌(وَ الَّذِينَ آمَنُوا ...) جمله‌اى است استينافى كه خداى تعالى در آن بر مؤمنين منت مى‌گذارد كه به زودى اولادشان را كه به نوعى از ايمان، پدران خود را پيروى كرده‌اند به پدران ملحق مى‌كند، هر چند كه ايمان فرزندان به درجه ايمان پدران نرسيده باشد. و اين كار را بدان جهت مى‌كند كه پدران خشنود گشته چشمشان روشن شود، و در عين حال از پاداش پدران چيزى كم نمى‌كند، و از ثواب پدران چيزى به فرزندان نمى‌دهد، كه مزاحم حق پدران نباشد، و خدا خودش بهتر مى‌داند كه چه جور بدهد.

و در معناى آيه مورد بحث، اقوال ديگرى هست كه هيچ يك خالى از سخافت و سستى نيست.

مثل اين قول كه بعضى‌[1] گفته‌اند: جمله‌(وَ الَّذِينَ آمَنُوا) عطف است بر كلمه حور عين ، و معنايش اين است كه: ما مؤمنين را با دو طايفه تزويج مى‌كنيم يكى با حور العين تا از عروسى با آنان لذت ببرند، و دوم با(الَّذِينَ آمَنُوا) تا از رفاقت و همنشينى با آنان بهره‌مند شوند.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: مراد از كلمه ذريه تنها اولاد صغار است.

و بعضى‌[3] گفته‌اند: ضمير در جمله ما ألتناهم و در من عملهم به ذريه بر مى‌گردد، و معنايش اين است كه: ما با ملحق كردن ذريه به پدران چيزى از عمل ذريه كم نمى‌كنيم، بلكه اعمال ذريه را تمام و كامل به او مى‌دهيم، چه خير باشد و چه شر، آن گاه ملحق به پدرش مى‌كنيم.

[معناى جمله:(كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ) و جمع آن با آيه‌(كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ)]

(كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ)- اين جمله به طورى كه از سياق بر مى‌آيد تعليل است براى جمله (وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ) ، و كلمه رهن و رهين و مرهون به طورى كه راغب گفته هر سه به معناى آن چيزى است كه به عنوان وثيقه و گرو به كسى مى‌دهى و از او چيزى قرض مى‌كنى. راغب مى‌گويد: و چون هر جا اين كلمه به چشم بخورد تصورى از معناى حبس و نگهدارى به ذهن مى‌رسد، لذا اين كلمه را در حبس هر چيزى نيز استعمال كردند، هر چند كه ربطى به وثيقه نداشته باشد[4].

[1] تفسير كشاف، ج 4، ص 411.

[2] تفسير قرطبى، ج 17، ص 97.

[3] روح المعانى، ج 27، ص 32.

[4] مفردات راغب، ماده رهن .