خراصان برمى‌گردد. آنها بودند كه به عنوان استهزاء عجله مى‌كردند كه بايد بگويى روز جزاء چه وقت است، هم چنان كه در جاى ديگر از ايشان حكايت كرده كه پرسيدند(مَتى‌ هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ)[1].

[توضيحى در مورد جمله:(أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ) كه سؤال خراصون از زمان روز قيامت است‌]

كلمه ايان وضع شده براى پرسش از زمان وقوع چيزى كه اين كلمه بر سر آن در آمده، و پرسش كفار با اين كلمه از يوم الدين - كه ظاهر در زمان است- بدين عنايت بوده كه بر آن وعده داده شده و ملحق به زمانيات است و لذا با اين كلمه سؤال شده، زيرا قيامت شؤونى دارد كه آن شؤون ملحق به زمانيات است. همان طور كه از زمانيات با كلمه ايان و متى سؤال مى‌شود. مثلا گفته مى‌شود: متى يوم العيد- روز عيد چه زمانى است - برخى از مفسرين چنين گفته‌اند[2].

ممكن هم هست استعمال اين گونه كلمات از باب مجاز و توسعه دادن در معناى ظرفيت و زمان باشد، به اينكه اوصاف مخصوص ظرف زمان را هم مجازا زمان بخوانند آن وقت بپرسند زمان اين زمان، يعنى زمان رخ دادن اين اوصاف كى است، بعد از چه زمانى واقع مى‌شود، و يا قبل از چه زمانى بوده، مثل اينكه مى‌پرسند: روز عيد كى است؟ و جواب مى‌دهند: ده روز ديگر. و يا مى‌پرسند: روز عيد كى بود؟ مى‌گويند ده روز جلوتر بود، در حالى كه اصل اين سؤال مجازى است، چون روز عيد خودش روز و زمان است زمان كه در زمان قرار نمى‌گيرد، بلكه اوصاف مختص به آن است كه در زمان واقع مى‌شود، و اين گونه سؤالات مختص به كلام عرب نيست. و در قرآن كريم نيز بسيار آمده.

(يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ) ضمير جمع به خراصان برمى‌گردد، و كلمه فتن در اصل به معناى اين عمل بوده كه طلا را در آتش كنند تا خوبى و بديش معلوم شود، آن وقت استعمالش را توسعه داده داخل كردن هر چيز در آتش و يا سوزاندنش را فتنه خوانده‌اند. و ظرف يوم متعلق به فعلى است كه در كلام نيامده. و يا متعلق است به مبتدايى كه در كلام نيامده، و تقديرش اين است كه: يوم الدين در روزى واقع مى‌شود كه خراصان در آتش معذبند و يا مى‌سوزند .

و اين آيه جواب از سؤال آنان بود كه مى‌پرسيدند(أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ)، چيزى كه هست به جاى اينكه تاريخ آن را در پاسخ معين كند صفت آن را بيان كرد، و اشاره كرد به اينكه كفار در آن روز چه حالى دارند، و اين بدان جهت بود كه وقت قيامت جزء مسائل غيبى‌

[1] چه وقت است اين وعده اگر راست مى‌گوييد. سوره يس، آيه 48.

[2] روح المعانى، ج 27، ص 6.