كردند، وعده داده كه ايشان را در زمين جانشين كند ... و هر كس بعد از ايمان آوردن كفر بورزد، آنان فاسقانند .

[نقل و رد اين سخن كه وعده مغفرت و اجر عظيم در آيه:(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ ...) شامل همه صحابه است‌]

بعضى از مفسرين‌[1] گفته‌اند: كلمه من در آيه شريفه بيانيه است، نه تبعيضى، و در نتيجه وعده در آيه يعنى وعده مغفرت و اجر عظيم، شامل تمامى افرادى كه با پيامبر بودند، يعنى شامل تمامى صحابه آن جناب، مى‌شود، هر چند كه منافق شناخته شده، يا منافق شناخته نشده و يا فاقد عمل صالح و يا فاسق بوده باشند.

اين حرف صحيح نيست: زيرا به طورى كه ديگران هم گفته‌اند كلمه من اگر بيانيه باشد به هيچ وجه داخل بر ضمير نمى‌شود، و در كلام عرب چنين چيزى سابقه ندارد. و اگر اين مفسرين به آيه‌(لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ) استشهاد كنند كه كلمه من با اينكه بيانيه است بر ضمير هم داخل شده، جواب مى‌گوييم اين استشهاد وقتى درست است كه ضمير در تزيلوا تنها به مؤمنين برگردد، و ضمير منهم به كفار برگردد، و حال آنكه در تفسير آيه گفتيم هر دو ضمير به مجموع مؤمنين و كفار مكه برمى‌گردد، و در نتيجه كلمه من در آنجا نيز تبعيضى است، نه بيانيه، پس استشهاد درست نيست.

و بعد از همه اين حرفها اگر وعده مغفرت يا خود مغفرت شامل همه نامبردگان، به طور مطلق بشود و هيچ شرطى از ايمان و عمل صالح در كار نباشد، و همه آمرزيده باشند- چه ايمان داشته باشند، و چه مشرك باشند، چه عمل صالح كرده باشند و چه عمل فسق انجام داده باشند- بايد به طور قطع و به روشنى ملتزم شويم به اينكه تمامى تكاليف دينى در باره غير مؤمنين لغو و بيهوده بوده، و اصلا تكليف از آنان برداشته شده. و اين مطلبى است كه قرآن و سنت آن را به شدت دفع مى‌كند.

پس اشتراط مذكور اشتراطى است صحيح كه فى نفسه هر چند آيه و روايتى آن را نگفته باشد واقعيت دارد. خداى تعالى حتى در باره انبيايش فرموده:(وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ)[2] و اشتراط ايمان را حتى در مورد انبيايش با اينكه معصوم بودند اثبات كرده، آن وقت چگونه مى‌توانيم در ديگران آن را معتبر نشماريم.

حال اگر بگويى: اشتراط وعده مغفرت و اجر عظيم به ايمان و عمل صالح، اشتراطى است عقلى، كه بيانش گذشت، و نمى‌شود آن را انكار كرد، و ليكن سياق آيه‌

[1] روح المعانى، ج 26، ص 128.

[2] اگر انبياء هم شرك بورزند تمامى مساعيشان بى نتيجه مى‌شود. سوره انعام، آيه 88.