حرف باء در كلمه بالحق باى ملابست است. و مراد از اجل مسمى نقطه انتهاى وجود هر چيز است، و مراد از آن نقطه در آيه شريفه، اجل مسماى براى مجموعه عالم است و آن روز قيامت است كه در آن روز آسمان مانند طومار در هم پيچيده گشته، و زمين به زمينى ديگر مبدل مى‌شود و خلايق براى واحد قهار ظهور مى‌كند.

و معناى آيه اين است كه: ما عالم مشهود را با همه اجزاى آن، چه آسمانى و چه زمينى، نيافريديم مگر به حق، يعنى داراى غايت و هدفى ثابت، و نيز داراى اجلى معين كه وجودش از آن تجاوز نمى‌كند، و چون داراى اجلى معين است قهرا در هنگام فرا رسيدن آن اجل فانى مى‌شود، و همين فانى شدنش هم هدف و غايتى ثابت دارد، پس بعد از اين عالم عالمى ديگر است كه آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود. و در معناى به حق بودن خلقت در سابق مكررا سخن به ميان آمد.

(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ)- مراد از الذين كفروا مشركين است، به دليل آيه بعدى كه مى‌فرمايد:(قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ). و ليكن از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه مراد از كفر آنان، تنها كفر به معاد است، نه كفر به يگانگى خدا و ساير عقائد باطله آنان. و كلمه ما در عما مصدريه، و يا موصوله است، اما احتمال دوم با سياق سازگارتر است در نتيجه معناى جمله چنين مى‌شود: و مشركين كه منكر معادند از آنچه انذار مى‌شوند (يعنى از روز قيامت، و عذاب اليمى كه در آن روز مخصوص مشركين به خداست) اعراض مى‌كنند، و روى برمى‌گردانند.

[احتجاج عليه پرستش بت‌ها و معبودهاى زمينى‌]

(قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ...) كلمه أ رأيتم به معناى مرا خبر دهيد است. و مراد از آنچه به جاى خدا مى‌خواندند همان بت‌هايى است كه مى‌پرستيدند، و از آنها حاجت مى‌طلبيدند. و اگر ضمير مخصوص به عقلاء را به آنها برگردانيد، با اينكه سنگ و چوب بودند، بدين مناسبت است كه مشركين كارهاى عقلاء را به آنها نسبت مى‌دادند. و هر چند گفتيم منظور بت‌ها است، ليكن حجتى كه در آيه اقامه شده، شامل همه معبودهاى دروغين مى‌شود.

(أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ)- كلمه أرونى نيز به همان معناى مرا خبر دهيد است. و كلمه ما اسم استفهام است. و كلمه ذا زائد است و مجموع ما ذا مفعول خلقوا است. و كلمه من الارض متعلق بدانست.

(أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ)- يعنى چه شركتى در خلقت آسمانها دارند. چون در آيه شريفه از اين سؤال مى‌كند كه خدايان شما در همه آسمانها و زمين چه موجودى خلق كرده‌اند.