فخر رازى در توجيه اين ترتيب گفته است: سبب آن اين است كه اين معنا را بفهماند كه اگر ايمان داريد اين دلالت‌ها را بفهميد، و اگر ايمان نداريد، و در عين حال مى‌خواهيد داراى جزم و يقين باشيد و از شك و ترديد درآييد، اين دلائل ديگر را بفهميد، و اگر نه ايمان داريد و نه مى‌خواهيد اهل يقين باشيد، پس حد اقل در فهميدن دلائل سوم كوشش كنيد[1].

اين وجه هم به فرضى كه صحيح باشد توجيه ترتيب صفات سه‌گانه ايمان و ايقان و عقل است، نه توجيه اين كه چرا آيات سه‌گانه را بدين ترتيب ذكر كرده. علاوه بر اينكه لازمه اين توجيه آن است كه آيات سه‌گانه هيچ اختصاصى به صفات سه‌گانه نداشته باشد، بلكه همه‌اش مربوط به همه صفات باشد، و سياق آيات با چنين احتمالى مساعد نيست. از اين هم كه بگذريم از ظاهر كلام فخر رازى برمى‌آيد كه يقين را به جزم - كه همان علم باشد- تفسير كرده. و بنا بر اين تفسير، براى عقل چيزى جز حكم ظنى نمى‌ماند، و آن هم در معارف اعتقادى هيچ اعتبارى ندارد.

[مقصود از ايمان به آيات خدا و معناى جمله‌(فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ)]

(تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ) ايمان به هر چيز عبارت است از علم به آن با التزام عملى به آن، پس صرف علم و يقين به وجود چيزى بدون التزام عملى، ايمان به آن چيز نيست. خداى تعالى در اين باره مى‌فرمايد:(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ)[2]. و نيز فرموده‌(وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‌ عِلْمٍ)[3].

و كلمه آيات به معناى علامتهاى دلالت كننده است، پس آيات تكوينيه خدا عبارت است از امورى وجودى كه با وجود خارجى خود دلالت مى‌كند بر اينكه خداى تعالى در خلقت عالم يگانه است، و در اينكار شريكى ندارد، و به صفات كماليه متصف است و از هر نقص و حاجت منزه است.

و ايمان به اين آيات معنايش ايمان داشتن به دلالت آنها بر هستى خدا است كه لازمه داشتن چنين ايمانى، ايمان داشتن به خدا بر طبق دلالت اين ادله است، نه خدايى كه اين ادله بر آن دلالت نكند.

و آيات قرآن كريم نيز از اين جهت آيات ناميده شده‌اند كه بيانگر آيات تكوينيه هستند، آيات تكوينيه‌اى كه گفتيم بر هستى و صفات خدا دلالت دارند. و يا از اين جهت‌

[1] تفسير فخر رازى، ج 27، ص 259.

[2] آن را انكار كردند با اينكه دلهايشان يقين به آن داشت. سوره نمل، آيه 14.

[3] خداى تعالى، او را در عين اينكه عالم بود گمراه كرد. سوره جاثيه، آيه 23.