اشاره نموده، مى‌فرمايد: چون در پيش روى خود روزى را دارند كه در آن روز بر طبق اعمال صالحى كه انجام داده‌اند از ايمان و پيروى شريعت، و بر طبق گناهانى كه كرده‌اند از اعراض از دين و غيره محاسبه خواهند شد. آن گاه پيشامدهايى را كه هر يك از اين دو طايفه در قيامت دارند ذكر مى‌كند.

البته در خلال اين بيانات انذار شديد و تهديد سختى به مستكبرين دارد كه از آيات خدا اعراض مى‌كنند. و نيز به كسانى كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته‌اند و خدا آنان را گمراه كرد در عين اينكه به گمراهى خود عالم بودند، هشدار مى‌دهد. و از لطائفى كه در اين سوره آمده بيان معناى نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است.

اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده. ولى بعضى از مفسرين‌[1] آيه‌(قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا ...) را از مكى بودن استثناء كرده‌اند، ولى هيچ دليل و شاهدى بر گفتار خود ندارند.

(حم تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ) ظاهرا جمله‌(تَنْزِيلُ الْكِتابِ) از باب اضافه صفت به موصوف مى‌باشد. و كلمه تنزيل مصدر به معناى مفعول مى‌باشد. و جمله من اللَّه جار و مجرورى است متعلق به تنزيل. و تمام اين جمله خبر است براى مبتداى حذف شده، يعنى هذا .

و معنايش اين است: اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم. ما در سابق در باره مفردات اين آيه بحث كرديم.

[وجه اينكه فرمود:(إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ ...) و آنچه حرف فى افاده مى‌كند]

(إِنَّ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ) كلمه آيات جمع آيت است كه به معناى علامت و نشانه‌اى است كه بر وجود چيزى دلالت كند، و بدان اشاره نمايد. و مراد از اينكه فرمود در آسمانها و زمين علامتها هست اين است كه اصلا آسمان و زمين آياتى هستند كه بر هستى پديد آورنده خود دلالت مى‌كنند، نه اينكه آيتها چيز ديگر باشند، و در ظرف آسمانها و زمين قرار داشته باشند.

دليل بر گفتار ما اين است كه تعبيرات قرآن كريم از اين معنا مختلف است، گاهى مى‌فرمايد فلان چيز آيت است و گاهى مى‌فرمايد در فلان چيز آيت است و گاهى هم مى‌فرمايد در خلقت فلان چيز آيت است ، مثلا يك جا فرموده:( إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‌)(وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ )[2]، جاى ديگر آيه مورد بحث است، كه آيت را در خود

[1] روح المعانى، ج 25، ص 138.

[2] به درستى در خلقت آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز آيتها است. سوره آل عمران، آيه 190.