و در نتيجه معناى آيه چنين مى‌شود: ما اقوامى نيرومندتر از ايشان را هلاك كرديم. و داستان آن گذشتگان در سوره‌هايى كه قبل از اين سوره نازل شد گذشت كه چگونه كيفر استهزاى خود را ديدند.

[احتجاج بر ربوبيت و يگانگى خداى تعالى با ذكر بخشى از آيات تكوينى او]

(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ) در اين آيه و آيات بعدش- تا شش آيه- بر ربوبيت خداى تعالى و يگانگى‌اش در ربوبيت احتجاج شده، و اشاره‌اى هم به مساله معاد شده و اعترافشان را به اينكه خدا خالق هر چيز است سندى قرار داده بر بطلان اسرافگريشان، و گوشه‌هايى از كار خلقت را- مانند: او است كه زمين را گهواره خلق كرده، و در آن راههايى قرار داده و بارانهايى نازل مى‌كند- كه در عين حال تدبير امور بندگان هم هست دليل قرار مى‌دهد بر اينكه پس غير از خدا مالك و مدبرى براى امور خلق نيست، پس تنها رب او است و غير او ربى نيست.

و با اين بيان روشن مى‌گردد كه آيه مورد بحث مقدمه و زمينه‌چينى است براى مضمون آيات بعد- و همانطور كه گفتيم- بر ربوبيت و يگانگى خدا در آن احتجاج مى‌كند. و در اين كتاب مكرر گذشت كه وثنيت منكر اين معنا نيست كه صنع و ايجاد تنها كار خداى تعالى است، بلكه تنها تدبير را مستند به غير خدا مى‌كند.

(الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ) يعنى: خدا آن كسى است كه زمين را براى شما طورى آفريد كه در دامن آن پرورش يابيد، آن طور كه اطفال در گهواره تربيت شده و نشو و نما مى‌كنند، و برايتان در زمين راه‌ها و بزرگراه‌هايى درست كرد تا به وسيله آنها به سوى مقاصد خود راه يافته و هدايت شويد.

بعضى از مفسرين‌[1] گفته‌اند معناى‌(لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ) اين است كه: شايد شما به معرفت خدا و توحيد در عبادتش راه يابيد.

ولى معناى اول روشن‌تر است.

در اين آيه شريفه بعد از التفاتى كه در دو آيه قبل از خطاب به غيبت شده بود، دوباره التفاتى از غيبت به خطاب شده، و بعد از آنكه در دو آيه قبل مردم غايب فرض شده بودند و روى سخن را متوجه رسول خدا 6 كرده بود، در اين آيه دوباره روى سخن را متوجه مردم كرده، هم چنان كه در آغاز سوره هم متوجه ايشان بود.

و بعيد نيست وجه آن، عنايتى باشد كه به اين نكته داشته كه از مشركين اين اعتراف‌

[1] روح المعانى، ج 25، ص 67.