جاى آن قرين‌ها، قرين‌هاى ديگر از شيطانها برايشان قرار داد، تا ملازم آنان باشند، و اين را به عنوان مجازات در مقابل كفر و فسوق‌شان كرد.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: معناى آيه اين است كه ما به جاى آن قرين‌هاى صدق، كه مامور بودند با آنها همنشين باشند، و نشدند، قرين‌هاى بدى از جن و انس برايشان معين كرديم ولى شايد معنايى كه ما كرديم بهتر باشد.

[معناى اينكه قرين‌هاى سوء براى مشركين (ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ‌) را زيبا جلوه دادند]

(فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ) يعنى آن قرينان سوء در نظر ايشان جلوه داد پيش رو و پشت سرشان را، و شايد مراد اين باشد كه هم لذت‌هاى مادى را كه داشتند در نظرشان جلوه داد، و هم آنها را كه آرزومند بودند داشته باشند، و در آينده بدست آورند.

بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند: منظور از(ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ) گناهانى است كه در اثر زينت دادن آن قرين‌ها مرتكب شدند، و منظور از(وَ ما خَلْفَهُمْ)، سنت‌هاى زشتى است كه در مردم و براى بعد از خود باب كردند، و ممكن است اين وجه را در وجه قبلى درج نمود.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: مراد از(ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ) زندگى دنياى ايشان است كه بدان اقبال نموده و آن را مقدم بر آخرت داشتند، و همه براى آن سعى و تلاش كردند. و مراد از(وَ ما خَلْفَهُمْ) امر آخرت است كه قرينان سوء ايشان را به انكار آن دعوت نموده گفتند: قيامتى و نشورى و حسابى و بهشتى و دوزخى در كار نيست. ولى اين وجه، وجه بعيدى است، براى اينكه انكار قيامت و حساب، زينت دادن زندگى آخرت نيست.

(وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ)- يعنى كلمه عذاب عليه ايشان ثابت و واجب شد، در حالى كه در امت‌هايى شبيه به خود بودند، امت‌هايى از جن و انس كه قبل از ايشان مى‌زيستند. و منظور از كلمه عذاب، آيه‌(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ)[4] است، و نيز آيه‌(لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[5] مى‌باشد و در آيه مورد بحث جمله‌(إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرِينَ) تعليل واجب شدن كلمه عذاب، و يا تعليل همه مطالب قبل است.

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 10.

[2] مجمع البيان، ج 9، ص 11.

[3] روح المعانى، ج 24، ص 118.

[4] و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، اهل آتش و در آن جاودان‌اند. سوره بقره، آيه 39.

[5] بطور يقين جهنم را از تو و از هر كس كه پيرويت كند پر مى‌كنم. سوره ص، آيه 85.