پراكنده بودند، با در نظر گرفتن اينكه آسمان‌ها صاف و شفافند، بايد ستارگان براى تمامى آسمان‌ها زينت باشند، نه تنها آسمان دنيا.

و اما اينكه آيه‌(أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً)[1] ماه و خورشيد را نور و چراغ هفت آسمان خوانده، دليل نمى‌شود بر اينكه ماه و خورشيد در هفت آسمان نور و چراغند، بلكه از آنجا كه روى سخن با ما بوده كه شب و روز از نور اين دو كره استفاده مى‌كنيم، آن دو را نور و چراغ ناميده. و در جاى ديگر نيز فرموده:(وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً)[2].

و حفظا - يعنى و ما آسمانها را از شيطانها حفظ كرديم، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(وَ حَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِينٌ)[3].

ذلك تقدير العزيز العليم - اين جمله اشاره به نظم و ترتيبى است كه در سابق (آيات اواسط سوره كه در باره آسمان و زمين و ستارگان بود) بحث شد.

گفتارى در تكميل مطالب گذشته [ (راجع به آسمان‌ها و اينكه آسمان‌ها منزلگاه ملائكه است)]

از آنچه گذشت چند نكته به دست آمد:

اول اينكه: آنچه از ظاهر آيات- البته فراموش نشود كه مى‌گوييم ظاهر نه صريح- استفاده مى‌شود اين است كه آسمان دنيا از بين آسمانهاى هفتگانه عبارت است از آن فضايى كه اين ستارگان بالاى سر ما در آن قرار دارند.

دوم اينكه: اين آسمانهاى هفتگانه نامبرده، همه جزو خلقت جسمانى‌اند و خلاصه همه در داخل طبيعت و ماده هستند، نه ما وراى طبيعت چيزى كه هست اين عالم طبيعت هفت طبقه است كه هر يك روى ديگرى قرار گرفته و از همه آنها نزديكتر به ما، آسمانى است كه ستارگان و كواكب در آنجا قرار دارند و اما آن شش آسمان ديگر، قرآن كريم هيچ حرفى در باره‌شان نزده، جز اينكه فرموده روى هم قرار دارند.

[1] آيا نمى‌بينند چگونه خدا هفت آسمان را روى هم آفريد و ماه را در آنها نور و خورشيد را چراغ كرد. سوره نوح، آيه 15 و 16.

[2] ما چراغى روشن درست كرديم. سوره نبأ، آيه 13.

[3] ما آنها را از هر شيطانى رانده شده حفظ كرديم، مگر شيطانى كه استراق سمع كند كه بلافاصله شهابى روشن دنبالش مى‌كند. سوره حجر، آيه 17 و 18.