[بيان اينكه اساس تنزيل كتاب، علم محيط خدا به خلق خود مى‌باشد و تنزيل كتاب مقتضاى غافر الذنب ، قابل التوب ، شديد العقاب و ذى الطول بودن خداى تعالى است‌]

در آيه مورد بحث بعد از كلمه عليم اسماى چهارگانه‌(غافِرِ الذَّنْبِ)،(قابِلِ التَّوْبِ) و(شَدِيدِ الْعِقابِ)، و(ذِي الطَّوْلِ) را آورد، تا اشاره كرده باشد به اينكه اساس تنزيل اين كتاب كه مشتمل بر دعوت حق است و دعوت حق هم مبتنى بر علم است، مبنى بر آن حقايقى است كه مضامين اين اسما اقتضاى آن را دارد.

توضيح اينكه: عالم انسانى در عين اينكه از نظر برخوردارى از نعمت‌هاى الهى يك عالم است و همه انسانها در آن مشتركند و همه از نعمتهاى مستمر و متوالى او در طول زندگى دنيا برخوردارند، ليكن از حيث زندگى آخرت دو سنخ موجود و دو نوع انسانند: يكى سعيد و يكى ديگر شقى و خداى سبحان به جزئيات و خصوصيات خلقش عالم و آگاه است و چگونه ممكن است عالم نباشد؟ و حال آنكه او خالق آنها و فاعل آنهاست و مخلوقات فعل اويند.

و مقتضاى‌(غافِرِ الذَّنْبِ) و(قابِلِ التَّوْبِ) بودن خدا، اين است كه هر فردى را كه لياقت و استعداد آمرزش و قبول شدن توبه را داشته باشد او را بيامرزد و توبه‌اش را قبول كند، و مقتضاى اينكه او(شَدِيدِ الْعِقابِ) است، نيز اين است كه هر كس را كه مستحق عقاب است عقاب كند.

ناگزير مقتضاى اين معنا آن است كه مردم را به سوى صراط سعادت هدايت فرمايد، هم چنان كه خودش فرموده:(إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى‌ وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى‌)[1] و نيز فرموده:(وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ)[2]، تا در نتيجه مردم به دو دسته تقسيم شوند، و سعيد از شقى، و مهتدى از گمراه جدا گشته، آن را ترحم و اين را عذاب كند.

پس تنزيل كتاب از ناحيه خداى عزيز و عليم اساسش مبنى بر علم محيط خدا به خلقش مى‌باشد، او مى‌داند كه خلقش محتاج به دعوتى هستند، تا به وسيله آن دعوت قومى هدايت يافته و قومى ديگر با رد آن دعوت گمراه شوند، و باز در نتيجه او قومى را بيامرزد و قومى ديگر را عذاب كند.

و نيز او مى‌داند كه خلقش به دعوتى نيازمندند، تا به وسيله آن نظام معاششان در دنيا منتظم گشته و از طول و انعام او برخوردار گردند و بعد از دنيا هم در دار قرار از بركات آن دعوت منتفع شوند.

پس شان كتابى كه او نازل كرده چنين شانى است، كتابى كه او با علم خود نازل‌

[1] اين بر ما است كه خلق را هدايت كنيم و دنيا و آخرت هم از آن ما است. سوره ليل، آيه 13 و 12.

[2] اين بر خداست كه راه ميانه را معرفى كند. سوره نحل، آيه 9.