مراد از اين وعده وعده آمدن قيامت و ثواب در آن است.

و بعيد نيست كه مراد از اين وعده، وعده به ارث دادن بهشت باشد، هم چنان كه در قرآن فرموده:(أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ)[1]، و بنا بر اين احتمال جمله‌(وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ) عطف تفسير مى‌شود براى جمله‌(صَدَقَنا وَعْدَهُ) (و معنا چنين مى‌شود: گفتند حمد آن خدايى را سزد كه به وعده خود وفا كرد، و بهشت ديگران را هم به ما ارث داد).

(وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ)- مراد از كلمه أرض - به طورى كه گفته‌اند-[2] زمين بهشت است، يعنى همانجايى كه بهشتيان در آنجا مستقر مى‌شوند. و در اول سوره مؤمنون هم گذشت كه مراد از ارث دادن بهشت، اين است كه: بهشت را برايشان باقى گذاشت، با اينكه در معرض آن بود كه ديگران آن را ببرند و يا حد اقل شريك ايشان شوند، ولى آن ديگران (در اثر گناه و شرك) سهم بهشت خود را از دست دادند و به اينان منتقل گرديد.

(نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ)- اين جمله بيانگر ارث دادن زمين به ايشان است، و اگر با اينكه جا داشت بفرمايد نتبوء منها ، فرمود:(نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ) و خلاصه با اينكه جا داشت ضمير كلمه أرض را به كار ببرد كلمه جنت را آورد براى اين است كه كلمه ارض را معنا كند، و بفهماند كه منظور ما از أرض همان بهشت است.

ولى بعضى‌[3] از مفسرين گفته‌اند: مراد از ارض همين زمين دنيا است. ولى تفسيرى است بسيار بى‌پايه، مگر اينكه آن را توجيه كنند، و بگويند بهشت عبارت است از آخرت همين زمين دنيا، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:(أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ)[4].

و معناى آيه اين است كه: پرهيزكاران بعد از داخل شدن در بهشت، مى‌گويند حمد خدايى را كه به وعده خود وفا كرد، آن وعده‌اى كه مى‌داد كه به زودى ما را داخل بهشت مى‌كند. و يا آن وعده‌اى كه مى‌داد كه به زودى بهشت را به ما به ارث مى‌دهد، و ما در بهشت هر جايش كه دلمان بخواهد مسكن خواهيم كرد- و از اين جمله اخير به دست مى‌آيد كه بهشتيان هر چه بخواهند در بهشت دارند.

(فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ)- يعنى چه خوب است اجر آنهايى كه براى خدا عمل كردند، و

[1] اينانند آنهايى كه بهشت فردوس را ارث مى‌برند و هم در آن جاودانه‌اند. سوره مؤمنون، آيه 10 و 11.

[2] مجمع البيان، ج 8، ص 511.

[3] روح المعانى، ج 24، ص 35.

[4] ايشانند كه داراى خانه آخرتند. سوره رعد، آيه 22.