دلواپسى دارند، مى‌گويند: (هذا يَوْمُ الدِّينِ‌)- اين روز جزاست و نمى‌گويند: هذا يوم البعث- اين روز قيامت است .

و اگر در اول آيه تعبير به ماضى آورد و فرمود: قالوا- گفتند: اى واى بر ما با اينكه هنوز نگفته‌اند، بلكه در قيامت خواهند گفت به خاطر اين است كه مساله معاد محقق الوقوع است.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: جمله‌(هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ) كلامى است كه كفار به يكديگر مى‌گويند. بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: كلام ملائكه و يا خود خداى تعالى است كه به ايشان خطاب مى‌كند . آيه بعدى مؤيد احتمال دوم است، چون آن آيه به طور مسلم كلام خداست كه مى‌فرمايد: محشور كنيد ستمكاران و قرين‌هاى آنان را و آنچه را كه به جاى خدا عبادت مى‌كردند .

[اشاره به وجه تسميه قيامت به يوم الفصل ]

و كلمه فصل به معناى تميز بين دو چيز است، و اگر روز قيامت را روز فصل خوانده، بدين ملاحظه است كه آن روز روز جدا شدن حق از باطل است، روزى كه به حكم خدا و قضاى او بين حق و باطل و يا بين مجرم و متقى، جدايى مى‌افتد. و هر يك از ديگرى متمايز مى‌شود، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:(وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ)[3].

(احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى‌ صِراطِ الْجَحِيمِ) اين كلامى است از خداى تعالى به ملائكه، و معنايش اين است كه: ما به ملائكه گفتيم ايشان را محشور كنيد.

بعضى‌[4] از مفسرين گفته‌اند: اين آيه كلامى است از ملائكه كه به يكديگر مى‌گويند.

و كلمه حشر - به طورى كه راغب گفته- به معناى اين است كه جماعتى از مقرشان به زور اخراج شوند تا به سوى جنگ و امثال آن روانه گردند[5].

و مراد از(الَّذِينَ ظَلَمُوا)- به طورى كه آخر آيه هم آن را تاييد مى‌كند- مشركين هستند، البته نه همه مشركين، بلكه آن مشركينى كه در برابر حق عناد مى‌ورزند، و سد راه‌

[1] ( 1 و 2) تفسير قرطبى، ج 5، ص 72.

[2] ( 1 و 2) تفسير قرطبى، ج 5، ص 72.

[3] هان اى مجرمين امروز جدا شويد. سوره يس، آيه 59.

[4] روح المعانى، ج 23، ص 79.

[5] مفردات راغب، ماده حشر .