پس اگر فرموده:(إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ)[1] و يا مى‌فرمايد:(وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ)[2].

همه دلالت دارد بر اينكه خلقت آدم با خلقت ساير افراد بشر و ساير جانداران فرق داشته است.

[نظريات و فرضيات مختلف در اين باره، از آن جمله فرضيه تطور انواع‌]

و اما اينكه بعضى‌[3] گفته‌اند: مراد از آدم، آدم نوعى، يعنى جنس و طبيعت انسان خارجى است، كه در همه افراد هست، نه آدم شخصى، و مراد از اينكه افراد انسان بنى آدم هستند اين است كه افراد اين نوع زياد شده چون قيود زيادى منضم به آن گشته، و داستان داخل شدن آدم در بهشت، و سپس بيرون شدنش به اغواى شيطان، و نافرمانى كردن او، يك تمثيل تخيلى است، تا بفهماند اين نوع از جانداران فى نفسه چه مكانتى دارد، و چقدر مقرب درگاه خدا است، و وقتى دنبال هواى نفس را مى‌گيرد، و ابليس را اطاعت مى‌كند، تا چه پايه پايين مى‌آيد.

سخنى است كه با آيه سابق و ظواهر بسيارى از آيات قرآنى نمى‌سازد، از قبيل آيه‌(الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً)[4].

چون اگر مراد از نفس واحد (يك تن) آدم نوعى باشد، ديگر محلى براى فرض همسر براى او باقى نمى‌ماند، و از قبيل اين آيه است، آياتى كه مى‌رساند خدا او و همسرش را در بهشت داخل كرد، و آن دو با خوردن از آن درخت، خدا را نافرمانى كردند.

و به هر حال بايد ببينيم منشا اين كه گفته‌اند مراد، آدم نوعى است، چيست؟ اصل اين حرف ناشى از اعتقاد به قديم بودن زمين، و انواع موجودات اصلى آن، و از آن جمله انسان است، كه قهرا افراد اين انواع اصلى، از دو طرف گذشته و آينده غير متناهى خواهند بود، يعنى از ازل انسانها بوده‌اند، و تا ابد نيز خواهند بود، و اصول علمى اين دعوى را بطور قطع باطل مى‌كند.

و اما اينكه بعضى گفته‌اند: نسل حاضر بشر منتهى مى‌شود به چند تن انسان، كه هر يك داراى رنگ مخصوصى بوده‌اند، يكى سرخ پوست، ديگرى زرد پوست، سومى سفيد

[1] من يك فرد بشر را از گل آفريدم. سوره ص، آيه 71.

[2] خلقت انسان را از گل آغاز كرد. سوره سجده، آيه 8.

[3] روح المعانى، ج 21، ص 123.

[4] او كسى است كه شما را از يك تن خلق كرد، و همسر آن يك تن را نيز از خود او قرار داد، و از آن دو تن مردان و زنان بسيارى منتشر كرد. سوره نساء، آيه 1.