شده‌اند، هم چنان كه آيات بسيارى ديگر در مواردى از كلام مجيد بر اين خرابى دلالت دارد.

و نيز از اينجا معلوم مى‌شود كه مراد از جمله سابق هم كه مى‌فرمود(وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) خلقتى است كه: مربوط و نافع به زندگى بشر است، نه اصل خلقت آنها.

[نكاتى كه در ترتيب بيان آيات وجود دارد]

آيات مذكور در اين فراز به طور ترتيب ذكر شده، اول شروع كرده به مساله خلقت انسان، و پيدايش او، آن گاه مساله دو صنف بودن و مرد و زن بودنش، سپس مرتبط بودن وجودش به وجود آسمان و زمين، آن گاه اختلاف زبانها و رنگهايش پس از آن سعى و كوشش او در طلب رزق، و آرامش و خوابيدنش در شب، آن گاه نشاندادن برق به او، و نازل كردن باران، و در آخر قيام آسمان و زمين تا روزى معين، يعنى روزى كه آن سرآمدى كه براى حيات بشر در زمين مقدر شده به پايان برسد، و آن گاه مساله معاد و از سرگرفتن زندگى‌اش ذكر شده. اين بود پاره‌اى از نكاتى كه در ترتيب آيات هست.

نكته ديگر در ترتيب فواصل آنها هست، اول فرموده يتفكرون ، بعد للعالمين ، بعد يسمعون سپس يعقلون و از اين ترتيب اين نكته استفاده مى‌شود كه انسان اول فكر مى‌كند، بعد عالم مى‌شود، و بعد هر گاه چيزى از حقايق را شنيد در خود جاى مى‌دهد، آن گاه پيرامون آن تعقل مى‌كند- و خدا داناتر است.

(وَ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ) همان طور كه گفتيم آياتى كه در اين فراز نام برد، همه براى اثبات ربوبيت خداى تعالى و الوهيتش بود، و چون سخن منتهى شد به مساله معاد، و بازگشت به سوى خدا، لذا در دنبال آن استدلال كرد بر امكان آن، و اين استدلال از خلقت و تدبيرى كه در آيات سابق مذكور بود گرفته شده.

پس جمله‌(لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) اشاره است به احاطه ملك حقيقى خدا، كه اثر آن جواز تصرف مالك در ملك خويش، و به دلخواه خويش است، پس خداى تعالى از آنجا كه مالك حقيقى عالم است، در مملوك خود تصرف نموده از نشاه دنيا به آخرت مى‌برد.

و اين معنا را با جمله‌(كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ) تاكيد فرموده، چون قنوت به معناى لازم بودن اطاعت با خضوع است، هم چنان كه راغب‌[1] نيز اين طور معنا كرده. و مراد از اطاعت با خضوع- به طورى كه سياق مى‌رساند- اطاعت تكوينى است، نه اطاعت دستورات شرعى، چون‌

[1] مفردات راغب، ماده قنت .