بيان آيات [امر و تحريض به مهاجرت (از سرزمينى كه در آن نمى‌توان خدا را عبادت كرد) و صبر كردن بر مشكلات هجرت و نگران نبودن از بابت رزق و معيشت‌]

بعد از آنكه سخن را در توبيخ مرتدين از دين خود، و كسانى كه از ترس فتنه از دين برگشتند به پايان رسانيد، روى سخن را متوجه وضع بقيه مؤمنان نمود، كه مشركين آنان را در مكه ناتوان كردند، و تهديد به فتنه و عذابشان نمودند، ايشان را دستور مى‌دهد صبر كنند، و بر خداى تعالى توكل كنند، و اگر امر دين‌دارى بر ايشان مشكل شد، و نتوانستند در وطن واجبات دينى را اقامه كنند، از وطن چشم پوشيده مهاجرت نمايند، و در باره معيشت خود نگرانى نداشته باشند، زيرا رزق همه بندگان به عهده خدا است، و او روزيشان را مى‌دهد، اگر مهاجرت بكنند، هم چنان كه در وطن روزيشان مى‌داد.

(يا عِبادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِي واسِعَةٌ فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ) در اين آيه خطاب را متوجه به مؤمنين كرده، آن مؤمنينى كه در سرزمين كفر قرار دارند، و نمى‌توانند تظاهر به ديندارى كنند، و دين حق را آشكار ساخته و به سنت‌هاى آن عمل كنند، دليل بر اين معنا ذيل آيه است.

آنچه از سياق برمى‌آيد مقصود از كلمه ارض در جمله‌(إِنَّ أَرْضِي واسِعَةٌ)، همه كره زمين است، كه ما بر پشت آن قرار گرفته، و زندگى مى‌كنيم، و اگر فرموده: زمين من فراخ است، براى اين است كه: بفهماند زمين ملك اوست، و بندگى بندگان هر جا كه باشد براى او فرقى ندارد، و فراخ بودن زمين كنايه است از اينكه در هر جاى زمين از دين حق و عمل به آن جلوگيرى شد، نواحى ديگر آن در اختيار شماست، بدون اينكه در آن نواحى شما را از دين دارى جلوگيرى كنند، پس عبادت خداى يكتا به هر حال ممتنع و محال نيست.

در جمله‌(فَإِيَّايَ فَاعْبُدُونِ)، دو بار حرف فاء آمده، كه اولى آنها فاى تفريع است، كه مطلب را متفرع بر وسعت زمين نموده، مى‌فرمايد حالا كه زمين وسيع است پس مرا بپرستيد، و فاى دوم فاى جزاء است، براى شرطى كه حذف شده چون كلام بر آن دلالت مى‌كرده.

و ظاهرا اينكه كلمه اياى را جلوتر آورد، و فرمود: پس مرا بپرستيد، براى اين است كه انحصار را برساند، و به اصطلاح ادبى قصر قلب به كار برد، و معناى آيه اين مى‌شود كه غير مرا نپرستيد، بلكه مرا بپرستيد، و جمله فاعبدون ، قائم مقام جزاء است،- كه خواننده با خواندن معناى آيه متوجه آن مى‌شود-.

حاصل معناى آيه اين است كه: زمين من فراخ است، اگر پرستش من براى شما در